⚜️Araştırma, müracaat ve okumak için kitap ve benzeri materyallerin toplandığı, saklandığı ve okuyucunun istifadesine sunulduğu yer. Kütüphane; Arapça kütüb (kitablar) ve Farsça hane (ev) kelimelerinden meydana gelmiş bir birleşik isimdir.

Kütüphanelerin İslam tarihinde büyük önemi vardır. En son ve en mükemmel din olan İslamiyet ilme ve alime çok ehemmiyet vermiştir. Zümer suresi 9. ayetinde mealen; “De ki; hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”ve Nahl suresi 43. ayetinde mealen; “Şayet bilmiyorsanız, ilim ehline sorunuz” buyrulmak suretiyle ilim sahiplerinin ve ilim öğrenmenin ehemmiyeti bildirilmiştir. Peygamber efendimiz de; “İlim ve hikmet, mü’minin kaybettiği malıdır. Nerede bulursa alsın” ve “İlmi beşikten mezara kadar tahsil ediniz” ve “İlmi yazarak kayd ediniz” buyurmak suretiyle ilim öğrenmenin ehemmiyetini bildirmiş, ilmin yazmak suretiyle muhafaza edileceğine işaret buyurmuştur.

Akli ve nakli ilimlerin yazılmasıyla ortaya çıkan binlerce kitabın korunması ve bilgilerin gelecek nesillere aktarılması için kütüphanelere ihtiyaç duyuldu. İslam tarihinde ilk kütüphane hazret-i Muaviye zamanında kuruldu ve bu kütüphaneye hafız-ı kütüb olarak, Halid bin Yezid ilk me’mur tayin edildi. Abbasi Devleti zamanında ilmi çalışmalara, dini ilimler yanında, geometri, astronomi, tıb, kimya, tarih ve coğrafya ilimleri de eklendi ve kütüphaneler daha sistemli ve umumi hale getirildi. İlme ve alimlere son derece hürmetli olan Abbasi halifesi Harun Reşid, Beyt-ül-hikme adındaki modern bir kütüphane kurdu. Buraya, Sahib-i beyt-il-hikme diye isimlendirilen bir müdür tayin etti.

Endülüste’ki Emevi hükümdarları da kurdukları kütüphaneler ile Avrupa medeniyetine beşiklik ederek, Avrupa’da ilim ve tekniğin gelişmesine sebeb oldular. Kaynakların bildirdiğine göre, o zaman Endülüs kütüphanelerinde 400.000 cild kitab bulunuyordu.

Karahanlılar, Harezmşahlar, Gazneliler ve Selçuklular dönemlerinde, Türkistan ve Maveraünnehr’de kütüphaneler kurulmuş, buralara alimler ve devlet adamları tarafından binlerce cild kitab vakfedilmiştir. Selçuklular zamanında bilhassa Anadolu’da Amid (Diyarbakır)’daki Ulu Camii bitişiğinde kurulan kütüphane, zamanın en meşhur kütüphanelerinden biri idi. Bu kütüphanede hicri altıncı asırda bir milyon kırk bin cild kitap mevcud olduğunu o devir tarihçilerinden öğrenmekteyiz.

Osmanlıların önem verdikleri ilim ve kültür müesseselerinden biri de kütüphaneler olmuştur. Hükümdarlar, devlet adamları ve halk tarafından çeşitli devirlerde pek çok kütüphane kuruldu. İlim mirası sonraki nesillere intikal ettirildi. Sultan İkinci Murad Han, Edirne’de dört ayrı kütüphane kurdurdu. Fatih Sultan Mehmed Han, İstanbul’u feth ettikten sonra, çeşitli imar faaliyetleri yanında önemli kütüphaneler yaptırdı. Fatih ve Eyyub Sultan Camii kütüphaneleri bunlardan olup, buralara ikişer bin kadar kitab vakfetti. Sarayda kurduğu kütüphane kendisinden sonraki sultanlar zamanında zenginleştirildi. Fatih Sultan Mehmed Han’ın yalnız kendisi ve saray için değil halk için açtığı bu kütüphaneleri de önemlidir. Türkçe vakfiyesinde; “Cami-i şerifin garbisinde (batısında) bir buka-i latife (hoş bir bina) dahi inşa buyurdular ta ki medarise-i şerifelerinde (medreselerde) ifade-i ulum eden müderrisin (ders veren müderrisler) ve iktibas-ı ulum-ı aliye (yüksek ilimleri tahsil) eden talibin-i müstaiddin (kabiliyetli talebeler) belki ulema-yı mütehassisin vesair muhtacin için vakıf buyurdukları kitaplar için mahzen olan (kütüphane olan) yer” denmektedir.

Osmanlı sultanlarında kitaba gösterilen hürmet ve itina her türlü tarifin üzerindeydi. Edirne’den İstanbul’a Allame Bedreddin Ayni’nin İkd-ül-cuman adlı tarihinin getirilmesi için bizzat padişah sultan üçüncü Ahmed Han hatt-ı hümayun yazdı. Hatt-ı hümayununda, kitabın, kışın rutubetinden müteessir olmaması (zarar görmemesi) için iki-üç kat muşambaya sarılmasını emrediyordu.

Topkapı Sarayı’ndaki ilk büyük kütüphane binasını sultan üçüncü Ahmed Han 1719 (H. 1131) tarihinde yaptırdı. Arz odasının önündeki Havuz köşkünün yerinde yaptırılan kütüphane binasının inşaasına, hicri 1719 (H. 1131) yılı Rebiulevvel ayının yirmi yedinci günü büyük bir merasimle başlandı. Kütüphanenin temeli, sultan üçüncü Ahmed’in atası sultan birinci Ahmed’in, Sultan Ahmed Camii’nin temel atma merasiminde kullandığı altın kazma ile atıldı ve bina altı ay gibi kısa bir zamanda tamamlandı. Enderun kütüphanesi adı ile de tanınan bu bina, Lale devri mimari eserlerinin en güzel örneklerinden biridir. Rutubete karşı korunulması düşünülerek bodrum kat üzerine inşa edilmiştir. Binanın girişi iki taraflı mermer merdivenle çıkılan bir sahanlıktadır. Kütüphane binası yapılınca sarayın çeşitli dairelerinden getirilen kitaplar, padişahın vakıf mührü ile mühürlendikten sonra buraya konmuş ve sultan üçüncü Ahmed Han’ın düzenlettirdiği vakıfnameye göre Enderun mensuplarının istifadesine arz olunmuştur. Ayrıca kitaplığın bugüne örnek olacak derecede muntazam bir kayıt defteri tutulmuştur.

Bu gün 3.889 eserin kayıtlı olduğu kitaplıkta, Bizanslılardan kalma çoğu tek nüsha olan Yunan, Latin, Süryani dillerinde yazılmış 144 kitap vardır. Ayrı sıra numarasıyla kayıtlı bulunan ve gayr-i İslami eserler olarak adlandırılan bu kitapların katalogu D. Adolf Deismann tarafından yayınlanmıştır.

Sultan birinci Mahmud Han da 1742 yılında Ayasofya, Fatih ve Nuruosmaniye kütüphanelerini yaptırarak, Galatasaray mektebi gibi ilim yerlerinde kütüphaneler kurmuş ve sarayda bulunan kitapları kısmen buralara vermiştir.

Eğitim ve imar sahasında büyük faaliyetlerin görüldüğü sultan İkinci Abdülhamid Han devrinde, kütüphanecilik bakımından yeni hizmetler getirildi. Başta İstanbul olmak üzere devletin diğer şehirlerinde gerek devlet, gerekse şahıslar tarafından pek çok yeni kütüphaneler kuruldu. Önceden mevcud olan vakıf kütüphaneleri devam etmekle beraber kütüphaneler devlet kontrolü altına alındı. Maarif nazırı Münif Paşa’nın teşebbüsü ile kütüphaneler idaresi hakkında bir talimatname düzenlendi. İlk olarak Bayezid umumi kütüphanesi açıldığı gibi, milli kütüphane teşkili için çalışmalar yapıldı.

Sultan Abdülhamid Han devrinde, eğitim politikasının neticesi olarak bir çok orta ve yüksek öğretim kurumlarının açılması, okul ve ihtisas kütüphanelerinin teşkilini gerektirdi. İdadilerde, meslek okullarında, okul kütüphaneleri kurulduğu gibi, Darülfünun, Harbiye, Tıbbiye ve diğer yüksek okullarda ihtisas kütüphaneleri kurulup geliştirildi. Bu çeşit yüksek okul ve ihtisas kütüphanelerinde bilhassa fen ve teknik ilimlerle ilgili olanlar aynı zamanda yabancı dildeki eserlerle de zenginleştirildi. Abdülhamid Han’ın iradesi üzerine kütüphanelerin muntazam fihristleri hazırlanıp basıldı. On iki yıllık bir çalışma neticesi İstanbul’daki 63 kütüphanenin, 40 cilde yakın fihristi yapılıp basıldı. Ayrıca bazı şehir kütüphanelerinin fihristleri de neşredildi.

Kütüphanecilikle ilgili çalışmalara gerekli hassasiyeti gösteren Abdülhamid Han, Yıldız Sarayı’nda çok zengin ve iyi düzenlenmiş modern bir kütüphane kurdurdu.

Sultan İkinci Abdülhamid Han’ın emri ile İstanbul’dan başka, Osmanlı ülkelerindeki kütüphaneler tertib ve tanzim edilerek fihristler düzenlendi. Mısır’daki dağınık kütüphaneler toplanarak Kahire’deki bugünkü adıyla Dar-ül-kütüb-ül-Mısriyye diye bilinen Hıdiv Kütüphanesi meydana getirildi ve binlerce eserin yok olması önlendi.

Topkapı Sarayı kütüphanelerindeki eserler Osmanlı sultanlarının ilme, alime ve kitaba verdikleri değeri göstermesi bakımından çok önemlidir. Bugün saraydaki kütüphaneler, yeni kütüphane ve buraya bağlı sultan üçüncü Ahmed Kütüphanesi’nden ibarettir.

Topkapı Sarayı’ndaki kitaplıklar şunlar idi:

Hazine kitaplığı: Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan beri satın alınan, yazarı veya san’atkarı tarafından takdim edilerek hazinede saklanan eserlerle yabancı devletlerden hediye gönderilen, muharebelerde ele geçirilen kıymetli eserlerden meydana gelmektedir. Hazine kitaplığında 2.999 eser bulunmaktadır. Bu eserlerin 6.32’si batı dillerinde yazılmış olan basma kitaplardır.

Emanet hazinesi kitaplığı: Çeşitli mevzularda Türkçe, Farsça ve Arapça olmak üzere 3.119 yazma eserin bulunduğu bu kitaplıktaki eserler, Yavuz Sultan Selim tarafından yaptırılan Silahdar hazinesi veya Hasoda hazinesi adı ile tanınan, daha sonraki devirlerde ise Emanat-ı Mukaddese Hazinesi de denilen binadan getirilen kitaplardan meydana gelmektedir. Kitaplıkta eserlerin çoğunluğunu, Gubari denilen ve büyük bir ustalık isteyen (yazı) ile yazılmış Kur’an-ı kerimler teşkil eder. Yazı cild ve tezhib san’atı bakımından önemli bir yer işgal eden bu kitaplıktaki eserlerin bir özelliği de çok iyi muhafaza edilmiş olmalarıdır.

Kitaplığın en önemli eserlerini Şeyh Hamdullah Karahisari, Hafız Osman ve bir çok hat san’atkarının yazı kolleksiyonlarının bulunduğu murakkalar ve hattatlara hocaları tarafından verilen diploma mahiyetindeki ketebe icazetnameleri, meydana getirmektedir. Kitaplıkta ayrıca sultan İkinci Bayezid, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, sultan üçüncü Mehmed Han ve bazı sultanlarla, Darüsseade ağalarının ve paşaların yatırdıkları hayır işlerine dair vakıfnameler vardır.

Koğuşlar kitaplığı: Enderun mektebi talebelerinin okuduğu kitaplarla, aşçılar, baltacılar kiler ve sofa, ocak ve koğuşlarda bulunmuş olan kitapların bir araya getirilmesi suretiyle meydana gelmiştir. 1.238, adet dini mevzulardan meydana gelmiş eserlerdir.

Revan Köşkü kitaplığı: Sultah dördüncü Murad Han tarafından yaptırılan bu köşkte, sultan birinci Mahmud 1733 yılında bir kitaplık meydana getirmiştir. Daha sonra sultan üçüncü Osman ve sultan üçüncü Mustafa Han tarafından eserler konulmuştur. Bu kısımdaki eserlerde üç padişahın vakıf mühürlerinin bulunduğu 2.083 eser vardır.

Bağdad Köşkü kitaplığı: Sultan dördüncü Murad tarafından 1639 yılında yaptırılan köşkte bulunan ve çoğu sultan birinci Abdülhamid ve sultan üçüncü Selim tarafından vakfedilen kitaplardan meydana gelen ve üzerlerinde bu sultanların tuğrası, vakıf mühürleri bulunan eserlerin büyük bir kısmını; dini, tarihi, edebi kitaplar meydana getirmektedir. Kitaplıkta 415 eser vardır.

Sultan beşinci Mehmed Reşad ve Tiryal Hanım kitaplığı:Sultan Mehmed Reşad’ın hususi kütüphanesi ile sultan İkinci Mahmud Han’ın ikballerinden Tiryal Hanım’ın kitaplarından meydana gelmiş olan bu kitaplıkta çoğu basma olan 1.130 adet eser vardır. Bunlardan 1.032’si sultan Reşad’ın, 98’i Tiryal Hanım’ın olup ona aid olan kitaplara “Devletlü üçüncü İkbal Tiryal Hanım hazretleri” yazılı mühür basılmıştır.

Yeni kütüphane: Topkapı Sarayı’nın üçüncü avlusunda yer alan bu bina, on beşinci yüzyıl yapısıdır. Fatih Sultan Mehmed Han tarafından Enderun ağaları için cami olarak yaptırılmıştır. Bu camiye aynı zamanda, küçük oda mektebine mensub Enderun ağalarının camii olduğu için, Küçük oda mescidi de denilmektedir. Cami sonradan birçok değişikliklere uğradığı için ilk şeklinin nasıl olduğu bilinmemektedir. Bina restore edildikten sonra, sarayın muhtelif dairelerinde dağınık halde bulunan bütün bu kitaplıklar, Yeni Kütüphane adı altında bu binada toplanmıştır.

Osmanlı sultanları devlet büyükleri ve alimler İstanbul ve Anadolu’da birçok vakıf kütüphaneler meydana getirdiler. Bunların bir kısmı camilerde, bir kısmı da ayrı binalarda idi. İstanbul’da ayrı bir binaya sahip kütüphanelerin ilki Köprülü Fazıl Ahmed Paşa tarafından kuruldu. Devlet tarafından kurulan kütüphanelerin ilki, İstanbul Bayezid Devlet Kütüphanesi’dir.

Devlet adamlarından, mesela veziriazam Damat Rüstem Paşa’nın beşbin cildlik kütüphanesi, Amasyalı kazasker Müeyyedzade Abdurrahman Efendi’nin yedi bin cildlik yazma kütüphanesi çok meşhurdu.

Kütüphanenin ilmi ve idari işlerini yürüten kimse, hazin (hafız-ı kütüb) idi. Yeni çıkan kitapları kütüphaneye alır, fihristlerinin titizlikle yapılmasına, güzel tanzim ve tertip edilmesine nezaret eder, mümkün olduğu kadar okuyuculara her türlü kolaylığı sağlardı. Kitapları yıpranmaktan korumak, tamire ihtiyacı olanları tamir ettirmek, cildlemek, ehli olmayan kimselere vermemek onun vazifelerindendi. Kütüphanelerde umumiyetle bir hazin bulunurdu. Çok büyük veya okuyucuları çok olan kütüphanelerde iki hazin tayin edildiği veya yardımcı verildiği de olurdu. Hazinin vazifesi sadece idari olmayıp, onda yüksek ilmi seviyeye sahiblik şartı da aranırdı. Hazinler bu sebeple bütün kitapların mevzularıyla ilgili ilmi üstünlüğü olan kişilerden, alimlerden ve meşhur ediblerden olurdu.

Cumhuriyet devrinde Osmanlı Devleti’nden kalma İstanbul kütüphaneleri; Süleymaniye, Millet ve Bayezid olmak üzere üç büyük kütüphane çevresinde toplandı. Anadolu’nun hemen bütün büyük merkezlerinde Osmanlı’dan kalma yazma eser kütüphaneleri de vardır. Bu kütüphaneler Milli Eğitim Bakanlığı Kütüphaneler Genel Müdürlülüğü’ne bağlandı. Camilere vakfedilen kitaplar da yazma eser kütüphanelerine devredildi. Türkçe, Farsça, Arapça yazmalarının en zengin kolleksiyonları da Türkiye’de ve bilhassa İstanbul’daki kütüphanelerdedir. 50.000 el yazma ve 120.000 matbu eser, mikrofilm atölyeleri ve modern te’sisleriyle Süleymaniye Kütüphanesi bugün yazma eser kütüphanelerinin en önde gelenidir.



1) Türkiye 1850; cild-1 sh. 207

2) Büyük Türkiye Tarihi; cild-10, sh. 468

3) Rehber Ansiklopedisi; cild-11. sh. 14

4) Hayat Tarih (sene-1965); cild-12, sh. 35

5) İstanbul Kütüphaneleri (Meral Alpay, İstanbul-1982)

6) Türkiye Kütüphaneleri Rehberi