Ergenli (Adölesan) Dönemi ile İlgili Bilgiler - Ergenlik Çağı 1-ADÖLESAN DÖNEMİNİN TANIMI VE ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Tanımı:

Adölesan çocukluktan erişkinliğe geçiş dönemi olarak tanımlanır Halk arasında ergenlik delikanlılık dönemi ile eş anlamlı kullanılmaktadır Adölesan dönemi seksüel fiziksel ve ruhsal gelişimin tamamlanarak çocuğun yetişkin birey haline gelme dönemidir Kişisel farklılıklar göstermekle birlikte kabaca 11-21 yaşlarını kapsar Ergenlik =Puberte ise seksüel ve fiziksel gelişimin tamamlanarak bireyin cinsel olgunluk ve üreme yeteneğini kazanması olarak tanımlanabilir Dolayısıyla ergenlik dönemi adölesan dönemi içinde yer alır

Adölesan döneminin özelliği çocukta daha önceden olmayan birtakım değişikliklerin hem bedensel hem de ruhsal olarak ortaya çıkmasıdır Bu değişiklikler çocuğun ileri de nasıl bir erişkin olacağını belirleyeceğinden adölesan dönemi insan hayatı için çok önemlidir

Adölesana girişi etkileyen faktörler:

- Cinsiyet: Kızlar erkeklerden önce ergenliğe girerler

-Irk: Siyah ırkta (özellikle kızlarında) ergenliğe giriş daha önce olmaktadır

-İklim: Sıcak iklimlerde ve deniz seviyesinde yaşayan topluluklarda ergenliğe girme soğuk ülkelerde ve deniz seviyesinden yüksekte yaşayanlara göre daha önce meydana gelmektedir

-Hormonal özellikler: Bireyin yapısına bağlı olarak değişir

-Ailesel özellikler: Özellikle ergenlik gecikmesinden sorumludur

-Beslenme: Özellikle gelişmiş ülkelerde beslenmenin çok iyi olması ergenliğe giriş yaşının düşmesine neden olmaktadır

-Çevresel uyarılar: Ağır fizik egzersiz yapan sporcular ve balerinlerde ergenliğin geciktiği gözlenmiştir

-Ebeveynlerin ergenliğe giriş yaşları: Özellikle kız çocuklarının anneleriyle aynı yaşta adet görmeye başladıkları saptanmıştır

Adölesan dönemine giriş zamanı ve süresi

Genel olarak kızlar 10-11 erkekler 12 yaş civarında ergenlik dönemine girerler Kızlarda bu döneme girme yaşı 8 erkeklerde ise 9 yaşına dek düşebilir Adölesan döneminin bu yaşlardan önce başlaması anormaldir ve mutlaka hekime başvurulmasını gerektirir Erken ergenliğe girme genellikle kızlarda görülür Ergenlik başlamasındaki gecikme sınırı kızlarda 135 erkeklerde 14 yaş olup bu yaşlara kadar hâlâ ergenlik bulguları belirmemişse hekime başvurulmalıdır Adölesan gecikmesi genellikle erkeklerde görülür Aynı sınıftaki çocuklardan ergenliği başlayanların boyu henüz ergenliğe girmeyenlere göre daha uzundur ve adölesan gecikmesi olan çocuklarda genellikle boy kısalığı sözkonusudur

Her çocuk için adölesan döneminin süresi özeldir Örneğin 11 yaşında adölesana giren kız çocuklarından biri 125 yaşında ilk adetini görebilirken bir diğeri 15 yaşında henüz ilk adetini görmemiş olabilir Kızlarda meme gelişiminin başlaması ile ilk adete kadar geçen zaman ve erkeklerde testislerin büyümeye başlaması ile sperm yapımının başlamasına kadar geçen zaman genellikle 5 yıldır ancak bazı adölesanlarda bu dönem iki yılda tamamlanır

2-KIZLARDA VE ERKEKLERDE BİRİNCİL VE İKİNCİL CİNSİYET KARAKTERLERİNİN GELİŞİMİ VE ÖZELLİKLERİ

Kız ve erkeklerde birincil cinsiyet özellikleri:

Erkeklerde ve kızlarda birincil cinsiyet karakterleri doğumdan önceki dönemde (intrauterin dönemde) şekillenmiştir Erkeklerde: Penis testisler skrotum (testisleri çevreleyen deri) epididimis duktus deferens (sperm taşıyıcı kanallar) seminal vezikül ve prostat gibi cinsiyet organlarına karşılık kızlarda:Labia majora ve minora (büyük ve küçük dudaklar) klitoris vagina(dölyolu) uterus(dölyatağı) overler(yumurtalıklar) ve tuba uterina(yumurtalık kanalları) bulunur Yani birincil cinsiyet karakterleri doğumdan itibaren vardır

Bebeklik ve çocukluk dönemi boyunca cinsiyet organlarındaki farklılık dışında kız ve erkek çocukların dış görünümleri farklı değildir Bunun nedeni hormonların bu dönemde faaliyete geçmemiş olması bir tür uyuma döneminde olmasıdır

Ergenliği başlatan hormonal uyarılar beyindeki hipofiz bezinden salgılanmaktadır Beyindeki hipofiz bezinin harekete geçmesini sağlayan mekanizmalar ise çok karmaşık olup tam anlamıyla bilinmemektedir Beyindeki hipofiz bezinden salgılanan ve gonadotropinler denilen bu hormonlar kızlarda overler(yumurtalıklar) ve erkeklerde testisleri uyararak seks hormonlarının salgılanmasını sağlarlar

İşte adölesan dönemini başlatan cinsel gelişmeye ait ilk belirtilerin ortaya çıkmasının nedeni o döneme kadar çok düşük seviyede olan seks hormonlarının (kızlarda östrojen erkeklerde testosteron) salgılanmalarının artmasıdırSeks hormonlarının salgılanmalarının artmasında pek çok faktör sözkonusu iken belirli bir vücut ağırlığına sahip olmak da ergenliğin başlaması için gereklidir Bu vücut ağırlığı ortalama 40 kg''dır Çok zayıf çocuklar ve aşırı şişmanlar ergenliğe akranlarından daha geç girerler

Kızlarda ikincil cinsiyet karakterlerinin gelişimi:

Kız çocuklarında adölesan döneminin başlamasıyla artan östojen hormonunun etkisiyle meme gelişimi başlar Önce memebaşında tomurcuklanma şeklinde ortaya çıkan ergenliğe başlangıç daha sonra östojen etkisi ile memenin büyümesi ile ilerler Memebaşı büyür memebaşını çevreleyen halka(areola) belirginleşir ve koyulaşır Bu arada büyük ve küçük dudaklar büyür ve büyük dudakların üzerinde seyrek olarak başlayan ince kıllanma yayılarak genital bölgede (cinsel organ çevresinde) ters üçgen şeklini alır Bu arada koltukaltı kılları da belirir ve giderek artar

Kızlarda overlerin büyümesi ve olgunlaşması yanısıra hormonların etkisiyle rahim de gelişir ve ergenliğin ortalarında aylık adet kanamaları başlar (Menarş) Menarşın ortalama 125 yaşında başladığı araştırmalarla ortaya konmuştur ancak günümüzde daha da erken yaşlarda menarş gözlenmektedir Adet kanamaları başlangıçta düzensiz olabilir Daha sonra düzene girer ve ortalama 28 gün(25-35gün) aralıklarla devam eder

Adölesan döneminde kızlarda östrojen hormonunun etkisiyle ciltaltı yağ dokusunda artma olur Yağlanma kalça ve göğüs bölgesinde yoğunlaştığından kadınlara özgü beden şekli meydana gelir

Erkeklerde ikincil cinsiyet karakterlerinin gelişimi:

Adölesan döneminin başlamasıyla erkeklerde testislerde büyüme olur Testosteron hormonunun etkisiyle skrotumda (testisleri çevreleyen deri) kalınlaşma ve renginde koyulaşma olur Penis kaidesinde açık renkte ince ve seyrek olarak başlayan kıllanma giderek artarak sıklaşır koyu renkli ve kıvrımlı bir hal alır Testis büyümesine paralel olarak penis boyu ve çapında büyüme gerçekleşirCinsel organ çevresinde başlayan kıllanma üstte göbeğe altta bacak arasına doğru ilerler Bu arada koltukaltında da başlangıçta seyrek ve ince olan kıllar sıklaşır ve kalınlaşır Yüzdeki kıllanma (bıyık ve sakal oluşumu) ise daha sonra meydana gelmektedir

Ergenliğin ortalarında erkeklerde sperm yapımı başlar (Spermarş) Bu durum sabah idrarında sperm varlığı ile saptanabilirErgenlik erkeklerde testislerin erişkin boyutlarına ulaşması ve sperm yapımının erişkin erkek düzeyine varmasıyla tamamlanırAdölesan döneminde erkeklerde testosteron hormonunun etkisiyle deri kalınlaşırkas dokusunun miktarı artar ve kaslar gelişir Yine bu dönemde erkeklerde gırtlak ve göğüs kafesinin büyümesiyle seste kalınlaşma meydana gelir

4-ADÖLESAN DÖNEMİNDE VÜCUTTA MEYDANA GELEN DİĞER DEĞİŞİKLİKLER

Adölesanlarda boy ve ağırlıktaki değişimler:

Büyüme ve gelişme hayatın bazı dönemlerinde hızlı artışlar göstermektedir İlk bir yaş içinde boyda 24 cm''lik ve kiloda 7-10 kg''lık bir artış olurken; adölesan döneminde boyda kızlarda ortalama 10-20 cm erkeklerde ise 15-25 cm''lik boy artışı olur ağırlık ise 7-30 kg(ortalama 20 kg) artar Erişkin boy uzunluğunun %20-25''i adölesan döneminde kazanılır Bu artış kişiden kişiye değişen oranlarda olur Boyda artış adölesan erkeklerde yılda en fazla 10 cm;kızlarda ise 8 cm kadar olmaktadır Boyca uzama erkeklerde 14-15 yaşlarıarasında en hızlı olurken kızlarda bu hızlı uzama dönemi erkeklerden yaklaşık 2 yıl önce olmaktadır

Kızlardaki en hızlı boy uzaması ilk adet (menarş) öncesinde olmaktadır ve menarştan sonra boy uzaması kızlarda yavaşlamaktadır Kadınlık hormonu östrojen kemik uçlarındaki büyüme kıkırdağını erkeklik hormonu testosterona göre daha hızlı kapattığından erkeklerde boy uzaması 19-20 yaşlarına kadar devam edebilirken kızlarda menarştan sonraki birkaç yıl içinde büyüme durur Aynı sınıftaki kız ve erkek çocuklar arasında daha erken ergenliğe girdikleri ve en hızlı boy artışını daha erken yaptıkları için kızlar lehine boy uzunluğu mevcuttur Ancak erkeklerin de ergenliğe girmelerinden sonra bu durum tersine döner ve erkeler lehine boy farkı oluşur Çocuğun en son boy uzunluğunun şekillenmesinde ergenliğe girme yaşı ebeveynlerinin boy uzunluğu kızlarda menarş yaşı ergenliğin süresi sosyoekonomik durum ve ırk rol oynar

İlginç bir nokta geçtiğimiz yüzyıl içinde ergenlik çağındaki gençlerde bulundukları yaşta olmaları gereken boyun her 10 yılda bir 1-2 cm artış göstermesidir Değişik Avrupa ülkelerinde yapılan çalışmalarda 50 yıl önceki değerlere göre boyda belirgin artış olduğu saptanmıştır Bu da sosyoekonomik durumun daha iyi olması ve beslenme şartlarının düzelmesi ile açıklanabilir

Diğer sistemlerdeki değişiklikler:

Adölesan döneminde kas-iskelet sistemi ve iç organlarda özellikle üreme organlarında belirgin büyüme ve gelişme olmakta el-bilek kemiklerindeki kıkırdak yapılar kalsifiye olmakta ve kemikleşmede belirgin artışlar olurken lenfatik dokuda ve erkeklerde ciltaltı yağ dokusunda azalma gözlenmektedir Örneğin kız ve erkek iç genital organlarında hacım ve ağırlık olarak 7 misline varan artışlar olurken; karaciğer kalp dalak gibi organlarda ortalama 2 misli büyüme gözlenir Adölesan döneminde tek küçülen organ lenf dokusudur bunun en güzel örneği de tonsillerdeki (bademcikler) küçülmedir

Adölesan çağda erkeklerde ciltaltı yağ dokusunda azalma ve omuzlarda genişleme kızlarda ise yağ dokusunda artma ve kalçada genişleme belirginleşir Bu değişiklikler seks hormonları etkisiyle oluşur

Adölesan döneminde bacaklar gövdeye oranla daha hızlı büyür ve büyümesini daha önce tamamlar Adölesandan önceki evrelerde de bacaklardaki uzama gövdeden daha fazla olmaktadır Yeni doğmuş bir çocukta gövde bacaklardan daha uzun iken ergenlikte birbirine oranları eşitlenir Ergenlikte kalçada genişleme ve göğüs çevresinde artış kol ve bacakların uzamasından 4-8 ay sonra belirginleşir

Adölesanda ağırlık artışı boyca uzamanın pik yapmasından yaklaşık 6 ay sonra belirginleşmektedir Cilt altı yağ dokusu her iki cinste de 1-6 yaşlar arası azalma gösterir Kızlarda 8 erkeklerde 10 yaş civarında tekrar artmaya başlar Adölesan döneminde erkeklerde boyca uzamanın pik yapmasından itibaren cilt altı yağ dokusu azalma gösterirken; kızlarda artış devam ederek en çok kalça ve omuzda lokalize olur Kas dokusundaki artış boyca uzamanın pik yapmasından yaklaşık 3 ay sonra maksimuma erişir Sonuçta adölesan döneminin bitiminde kızlarda yağ dokusunda erkeklerde ise adale dokusunda fazlalık mevcuttur

Cinsel gelişmenin başlaması ile ortaya çıkan adölesan dönemi büyümenin durması ve psikososyal gelişmenin tamamlanması ile sonlanır

5- ADÖLESAN SORUNLARI

Yapılan araştırmalarda adölesan döneminde önceden sağlıklı olan gençlerin %20''sinde yeni sağlık problemlerinin ortaya çıktığı belirlenmiştir Bunların büyük bir kısmı bedenin hızlı büyümesine ve gelişmesine bağlı sağlık problemleri olup az bir kısmı ise yüksek tansiyon ve yüksek kolesterol gibi erişkin dönem problemlerinin adölesanda başlamasından kaynaklanır

Adölesan dönemde meydana gelen ölüm nedenleri araştırldığında ise bu dönemde ağır enfeksiyon hastalıkları doğumsal hastalıklar ve bazı kanser türleri gibi ciddi biyolojik problemlere bağlı ölümlerin çok az olduğu ancak adölesan ölümlerinin %70''inin kazalar (özellikle trafik kazaları) cinayet ve intihar gibi doğal olmayan ve önlenebilir problemlerden kaynaklandığı saptanmıştır

Adölesan döneminde sık karşılaşılan sağlık sorunları:

I-ERGENLİKLE İLGİLİ BOZUKLUKLAR:

· Ergenlik gecikmesi: Kızlarda 135 erkeklerde 14 yaşında hâlâ ergenlik bulgularının başlamaması sözkonusudur Nedeni yapısal ya da ailevi olabileceği gibi bazı doğumsal ya da hormonal hastalıklar olabilir Mutlaka hekime başvurulmalıdır Beslenme bozuklukları aşırı egzersiz ve süreğen hastalıklar da ergenlik gecikmesine neden olabilir

· Erken Ergenlik: Kızlarda 8 erkeklerde 9 yaşından önce ergenlik bulgularının ortaya çıkmasıdır Kızlarda genelde erken dönemde tek veya çift taraflı meme gelişimi erkeklerde testislerde büyüme ve genital bölgede kıllanma gözlenir Bu durumda mutlaka çocuk endokrin hekimi tarafından muayene gereklidir Kızlarda genelde neden saptanamazken erkeklerde çoğunlukla altta yatan bir hastalık vardır Boy kısalığı ve psikolojik sorunlara neden olduğundan tedavisi gereklidir

· Aşırı kıllanma: Kızlarda görülür Yapısal ailevi ve etnik özelliklere bağlı olabileceği gibi hormonal dengesizlikler de sözkonusu olabilir Aşırı olduğunda mutlaka hekime başvurulmalıdır

· Erkeklerde meme büyümesi: Adölesanın erken evrelerinde sık görülür Genellikle geçici bir hormonal düzensizlik sözkonusudur Çoğunlukla kendiliğinden düzelebilir ancak hekim izlemi gereklidir

· Düzensiz adet kanamaları: Kızlarda özellikle ilk adet görmeyi izleyen 1-3 yıl içinde sık görülür Aşırı kanama ya da düzensizliğin uzun sürmesi kansızlık gibi sağlık sorunlarına yolaçabileceğinden hekimin izlemi gereklidir

II-ORTOPEDİK PROBLEMLER: Büyümenin aşırı olduğu adölesan döneminde görülür Belkemiğinde eğrilik uyluk kemiğinin başındaki büyüme kıkırdağında kayma ve kaval kemiğinde kıkırdak ayrılması en sık karşılaşılan problemlerdir

III- YEME BOZUKLUKLARI: Özellikle adölesan kızlarda görülür Bunlarda beden imgesiyle ilgili saplantılar ve buna bağlı aşırı diyet yapma isteği sözkonusudur Günümüzde giderek daha sık ortaya çıkan bu sorun ölüme kadar varan sonuçlara yolaçabilir Mutlaka hekim müdahalesi gerekmektedir

IV- CİLT PROBLEMLERİ: Ergenlikte heriki cinste artmış olan seks hormonları ciltteki yağ bezlerini ve apokrin denilen özel bezleri uyararak ciltte akne gelişimine ve özel vücut kokusuna neden olurlar Adölesanların %80''inde ancak erkeklerde daha çok görülür Akne cildin yağlı kısımlarında en çok alın burun çevresi çene omuzlar ve sırtta görülür Cilt temizliğine dikkat etmek çok önemlidir Akne aşırı olduğunda hekim denetiminde tedavi edilmelidir

V GUATR: Boyundaki tiroid bezinin büyümesine verilen addır Çok değişik bulgulara neden olabilir Çarpıntı sinirlilik terleme halsizlik gibi yakınmalara yolaçabilir Kızlarda daha sık görülür Boyunda şişlik farkedildiğinde hekime başvurulmalıdır

VIGÖZ PROBLEMLERİ: Adölesan dönemde vücuttaki hızlı büyüme hamlesi sırasında gözküresinin büyümesi ve eğiminin artması ile görme bozuklukları belirgin hale geçer En yaygın gözlenen problem uzağı görememe -miyopluktur

VIIÇENE VE DİŞ PROBLEMLERİ: Adölesan dönemde son geçici dişler (süt dişleri) dökülür ve kalıcı dişler tamamlanır Hızlı çene büyümesine bağlı diş yerleşim bozuklukları meydana gelebilir

VIIIPSİKOLOJİK BOZUKLUKLAR: Adölesan dönemindeki bireylerde artmış duygusallık ve başkalarıyla özdeşleşme sonucunda ani ruhsal değişimler depresyon ve intihar daha sık görülmektedir Yine bu dönemde fizik koordinasyon ve güç arttığı cinsel özellikleri gelişmeye başladığı için kendini ve dünyayı keşfetme isteği yeni arayışlar ve risk alan davranışlar (örneğin alkollü araç kullanma) sık gözlenir Sigara alkol uyarıcı ve zayıflatıcı ilaçlar ve uyuşturucu maddelere bağımlılık adölesan dönemde başlar

Emeğine sağlık, teşekkürler..