Osmanlı Devleti'nin koruyucu önlem olarak ve sonrasında salgın hastalıklarda kullandığı metotları...
Nasıl uygulamalar yapılıyordu?

-"Hastalık salgını olan yere gitmemek ve orada salgın varsa başka yere ayrılmamak" başlıca düsturlarıydı. Salgınların olduğu yerlerdeki havanın temizlenmesi için birtakım önlemler alıyorlardı. Bunların başında havanın temizlenmesi için "Tütsü yakmak" geliyordu. Evlerde tütsü yakılarak evdeki kötülükleri uzaklaştırmak isterlerdi. Türklerin kullandıkları tütsülerin başında Üzerlik ve ardıç dalı gelirdi. Adetlerimize uygun olarak bunlarla evler yaşanan yerler tütsülenirdi. Ayrıca adaçayı, kekik, sandal odunu, kokulu reçineler (Ak günlük, kara günlük) ile de tütsüler yapılırdı. Özellikle ibadethaneler böyle zamanlarda devamlı tütsülenirdi.

TEMİZ HAVA ÖNEMLİYDİ, GÜLSUYUYLA SİRKE YAŞANAN YERLERE SERPİLİRDİ

- Osmanlı sokakların hijyeni için ne tür uygulamaları yapıyordu?

-Sokakların tütsülenmesi için "sirke" kullanılıyordu. Sokak başlarına taşlar yığılır onlar ateşe verip ısıtılırdı. Sonra üzerine sirke dökülerek kirli havanın temizlenmesi sağlanırdı. Ayrıca "gülsuyuyla sirke" nin karıştırılarak yaşanan yerlere saçılmasını tavsiye ederlerdi. "Temizlik" çok önemliydi. Havanın kirlenmesi sebebi olabilecek çöpler, lağımlar, leşlerin temizlenmesi gerektiği yazılmaktadır. Durgun sular, bataklık yerler kirli havalı olduğundan oralara gidilmemesi istenirdi. "Temiz Hava" Osmanlı hekimlerinin önem verdikleri bir husustu. Böyle zamanlarda temiz havalı yerlerde oturmayı tavsiye ederlerdi.
Özellikle Kuzeyden esen rüzgârların daha faydalı olduğu düşünülüyordu. Yaşanan yerlerin havalandırılması isterlerdi. Böyle zamanlarda suların da kirlendiği düşünülürse sular kaynatılmalıydı. Sular kaynatıp soğutup içilmeli, her şeye rağmen sulardaki zararların olduğu düşünülürse soğan sarımsak yenilerek giderilmesi tavsiye edilirdi.

"KAFUR, SANDAL AĞACI, GÜLSUYU VE AĞAÇ KAVUNU MEYVESİ KOKLANIRDI

-Salgın zamanında zararın en aza indirilmesi için başka hangi kokular kullanılıyordu?

-"Kirli havalı yerlerdeki zararların "Güzel koku" ile giderileceğine de inanılırdı. Salgın zamanının zararını giderecek koku "Kafur, sandal ağacı ve gülsuyu" idi. Bunları koklamak ve yaşanan yerlerde kullanılırdı. Ayrıca çok önemli bir koku da "Ağaç kavunu (Bir çeşit bergamot)" idi. Ağaç kavunu meyvesini koklamanın zararları dağıtıp faydalı olduğu da bildirilmektedir.

VÜCUT BENTONİT KİLİ İLE GÜÇLENDİRİLİRDİ

-Osmanlı salgın hastalıklar başladıktan sonra vücudun kuvvetlendirilmesi için neler yapmıştı peki?

-Osmanlı Hekimlerinin çok önem verdikleri bir başka önlem "vücudun kuvvetlendirilmesi"dir. Salgın hastalıklarda bedenin kendi kuvvetlerinin kullanılması çok eskiden beri öncelikle başvurulan bir önlemdi. Korunmada öncelik Tin-i Mahtum dedikleri kil toprağıydı. Bugün Bentonit kili dediğimiz ilaç olarak kullanılan beyaz kil salgın başlar başlamaz ilaç olarak kullanılmaya başlanmalıydı. Bu killer hap şekline getirilerek satılırdı. Osmanlı hekimi salgınlarda her gün ara verilmeden yarım kil tabletini içmeyi tavsiye ederler.

-Başka neler uygulanırdı?

-Ayrıca "Az yemek" de önemliydi. Hastalık zamanlarında; az yemek, peşpeşe yemek yememek, çeşitli değil tek çeşit yemek yemek, yani her övünde farklı olabilir ama bir övünde bir çeşit yemek , yemek aralarını uzun tutmanın bedeni kuvvetlendirdiği de yazılır.

OSMANLI'DA KEKİK VE TURP SALGINLARDA YEMEKTE KULLANILDI

-Osmanlı döneminde bulaşıcı hastalıklar ortaya çıkmadan ve çıktıktan sonra önlem olarak neler yapılıyordu? Beslenmede dikkat ettikleri nelerdi?

-Koruyucu olarak kekik en sevdikleri bitkidir. Kekik yağı, kekik suyu veya yemeklere konan kuru kekik salgın zamanlarında tüketilirdi. Turp Osmanlı hekimlerinin çok sevdiği bir ilaçtı. Özellikle Karaturp akciğer hastalıklarında tavsiye edilirdi. Turp haşlanıp balla karıştırılıp yenmesi veya turpun için oyulup bal koyup bekletilip yenmesi, hiç olmazsa yemeklerde birer dilim yenmesi öksürüğü kesen bir ilaç olarak tavsiye ediliyor.

SİRKENCÜBİN ŞERBETİ HEM KORUYUCU HEM TEDAVİ EDİCİ

-Başka neler vardı?

-Anason ve rezene ateşli hastalıklarda tedavi ediciydi. Çayını yaparak içilmesi tavsiye edilirdi. "Sirkencübin" denilen bir çeşit şerbet böyle hastalıklarda koruyucu olduğu gibi tedavi de de tavsiye edilirdi. Sirkencübin bir ölçü bala üç ölçü sirke konularak yapılırdı. Bu şerbete hekimin uygun gördüğü bazı ilaçlar da ilave edilebilirdi.

GÜLSUYU ŞİFA KAYNAĞI: ATEŞ DÜŞÜRÜYOR

- Gülsuyunun Osmanlı tıbbındaki yeri çok önemlidir. Kokulu gülden yapılan reçelden daha kıvamlı olan gül macunları mide ve karaciğer tedavisi için çok iyi bir ilaçtı. Gül kokusu ruhun ilacıydı. İnsanı rahatlatır ve umut doldururdu. Gülsuyu çok kullanılırdı. Ferahlatan rahatlatan bir ilaçtı. Ayrıca ateşlerde alna ve ayakaltına sürülen gülsuyu ateş düşürürdü. Coranavirüs insanlığın yeni tanıdığı bir hastalık. Diğer salgın hastalıklarda kullanılan ilaçlar bunda da önleyici olabilir.

OSMANLI HEKİMLERİ "DUYGULAR BEDENİ ETKİLER" DERDİ

Osmanlı hekimleri salgın hastalıklarda toplumun psikolojik durumuyla ilgili nasıl bir yöntem izledi?

-Osmanlı hekimi salgın hastalıklarda duygu durumunun çok önemli olduğuna da dikkat çekmişlerdi. İnsan bedenini yıkıp hastalıklara ortam hazırlayan duyguların başında "korku" geliyordu. Korkudan sonra üzüntü, vesvese, kaygı, karamsarlık, kötümserlik hiç istenmeyen duygulardı. Osmanlı hekimi duyguların bedeni ilaçlar ve zehirlerden bile daha hızlı etkilediği, bu sebeple dikkat edilmesi gerekir derler. Hastalık ve ölüm korkusu için verdikleri bir reçete "Bu da geçer ya Hu" dur. Yani güzel şeyler ve güzel günler nasıl geçip gidiyor ve unutuyorsak kötü günler de geçecek demektir. Bunun için geçici şeyler için üzülmemek gerekir derler. Bu şekilde morali yüksek tutmaya çalışırlar. İyi şeyler düşünmek, olaylara iyi tarafından bakmak önemlidir. Bunlar hastalığa yakalanmamak için yapılanlardır. Hastalığa yakalandıktan sonra hekim o hastaya uygun tedaviyi uygular.

İlâhî bir uyarı olarak Salgın Musibeti

“Bu afetin yaşanmasında müslümanlar olarak bizim bir dahlimiz yok; öyleyse bu ayetin muhatabı bizler değiliz” diye düşünülebilir. Evet, insanlığı bu tür felaketlere götüren yolda Batılılar kadar ilerlememişsek de öyle bir ilerlemeye imrendiğimiz inkâr edilemeyecek bir gerçek.
Kur’an-ı Kerim’de mealen şöyle buyurulur: “İnsanların kendi elleriyle işledikleri kötülükler yüzünden karada ve denizde bozulma ortaya çıktı. Yanlışlarından dönmeleri için Allah Tealâ insanların yaptıklarının bazı kötü sonuçlarını bu dünyada da onlara tattırıyor.” (Bkz. Rûm 41)

Meallerde “bozulma ortaya çıktı” diye karşılanan “zahare’l-fesâd” ibaresindeki fiil, geçmiş zaman çekimiyle verilmiş. Buradan hareketle bir kısım tefsirlerde ayetin nüzulünden önce vuku bulmuş bazı musibetler zikredilmişse de, hemen hemen bütün müfessirler bu ayet-i kerimenin her devir için geçerli bir ilâhî kanun olduğu ve ikaz maksadıyla beyan buyurulduğu görüşündedirler.

Yine “kara ve deniz” ifadesi ile sadece karalar ve denizlerin değil, insanların müdahalede bulunabildiği kâinattaki her yerin kastedildiği söylenmiştir. Özellikle de kâinattaki ilâhî denge ve nizamın insanlar eliyle tahribi üzerinde durularak bunun yol açtığı kıtlık, hastalık, asayişsizlik gibi afetler sıralanmıştır.

Yaşadığımız virüs salgınını bu ayet-i celile ışığında okuduğumuzda ilk olarak böyle bir musibetin ortaya çıkmasındaki rolümüzü sorgulamamız gerekiyor. Salgın sürecinde vuku bulan ölümleri, uğranılan maddi zararları, kısıtlamalardan kaynaklı bunalımları virüse bağlayıp kendi yanlışlarımızı göremiyoruz çünkü.

Bazı felaketlere yol açan sebepler zincirinin son halkasına takılıp kalmak gibi bir alışkanlığımız var. Diyelim ki kuraklık yahut sel oldu; bunu hemen küresel ısınmaya bağlı iklim değişiklikleri ile izah ediyoruz. Sanayi atıklarıyla su ve toprak, ölçüsüz enerji tüketimiyle de hava kirlendiği için yeni hastalıkların ortaya çıktığını düşünüyoruz.

Bu ve benzeri değerlendirmelerde sebep olarak gördüğümüz olumsuzluklar bir önceki sebebin sonucu aslında. Silsileyi geriye doğru takip etmediğimizde ilk sebebi, yani “insanların kendi elleriyle işledikleri” günahları, kötülükleri, yanlışları göremiyoruz. Böyle bir gaflet o günah yahut kötülüklerden dönmeye de mani oluyor.

Yabana atılmayacak iddialar

Resmî verilere göre Kovid-19 sebebiyle ölenlerin sayısı geçtiğimiz Haziran sonu itibariyle dünya genelinde dört milyonu bulmuş. Kapanan işyerlerinin, işini kaybedenlerin haddi hesabı yok. Pek çok ülkenin ekonomisi çökme noktasına gelmiş. Böyle kayıplar verdirmese bile neredeyse dünyadaki bütün insanların günlük hayatını alt üst etmiş bu virüs.

İngilizce “korona virüs hastalığı” kelimelerinin kısaltması olan “kovid”in sonuna, virüsün ilk kez ortaya çıktığı 2019’a atıfla 19 eklenmiş. Yani daha önce var olmayan, dolayısıyla tabii de olmayan yeni tip bir virüsten söz ediyoruz. Hızla ölümcül bir salgın oluşturan bu tür “yeni” virüslere özellikle 2000’li yılların başından itibaren rastlar olduk.

Konunun uzmanları, bir kısım hayvanlarda potansiyel olarak bulunan bu virüslerin gayri tabii bir müdahaleye uğramadıkça insanlara bulaşmayacağını söylüyor. Bu da Kovid-19 ve benzeri virüslerin laboratuvarlarda üretilmiş olabileceği iddialarını güçlendiriyor. Maksadın biyolojik silah elde etmek, ilaç pazarı oluşturmak, dünya nüfusunu azaltmak yahut kitleleri daha kolay sömürebilmek için yeni bir hayat tarzının benimsenmesini sağlamak olduğunu söyleyenler var.

Bunlar yabana atılacak iddialar değil. Mesela son on yılda sadece Amerika Birleşik Devletleri’nde, yaşadığımız salgın sürecini neredeyse bire bir anlatan romanlar yazılmış, filmler çekilmiş, gelecek senaryoları hazırlanmış. Bu minval üzere yazılıp çizilenleri masum birer tahmin olarak görsek dahi, yazar yahut senaristleri böyle bir felaket tasavvuruna sevk eden gelişmeleri görmezden gelemeyiz. Esasen Amerikası ve Avrupası ile “gelişmiş Batı”nın yaşanmış, ispatlanmış alçakça fenalıklarına dair yüzlerce sabıkası var. “Kork Allah’tan korkmayandan” denilmiştir.

Hulasa virüs salgını gibi maruz kaldığımız pek çok felaket, asıl itibariyle insana kul olduğunu, ahiret ve hesap kaygısını, emanet hassasiyetini unutturan bir azgınlığın eseri. Bu azgınlık; sahip oldukları bilim, teknik ve medyanın gücünü hiçbir ahlâki ölçü gözetmeksizin nefsanî çıkarları için kullanan çevreleri firavunlaştırıyor. Kendi mülkü gibi gördükleri dünyayı hoyratça yağmalıyor, tabiatı vahşice tahrip ediyorlar. Konforlarının idamesini sağlayan enerji kaynaklarını paylaşmamak için milyonlarca insanı hunharca öldürmeyi göze alabiliyorlar.

İlâhî uyarının muhatapları kim?

İnsanların böyle azgınlıklarla sebep oldukları musibetleri onlara yaşatması Allah Tealâ’nın gazabının değil, rahmetinin nişanesidir. Nitekim başta zikrettiğimiz ayet-i kerimede kâinattaki ilâhî nizamın ifsadından kaynaklı kötü sonuçların insanlara bütün ağırlığıyla değil, bir kısmıyla tattırıldığı ifade buyuruluyor. “Bazen bir musibet bin nasihatten yeğdir” hükmünce de felaketlere yol açan yanlışlardan dönüp doğruya yönelmeye vesile kılınması murat ediliyor.

Mesele virüs salgını özelinde ele alındığında, “bu afetin yaşanmasında müslümanlar olarak bizim bir dahlimiz yok; öyleyse bu ayetin muhatabı bizler değiliz” diye düşünülebilir. Evet, insanlığı bu tür felaketlere götüren yolda Batılılar kadar ilerlememişsek de öyle bir ilerlemeye imrendiğimiz inkâr edilemeyecek bir gerçek. Hatta bilim ve tekniğin âdeta putlaştırılması, maddî kalkınmanın öncelenmesi, çağdaş uygarlık seviyesi diye Batılı anlayış ve hayat tarzının hedef haline getirilmesi, imrenmekten de öte o yola girildiğini gösteriyor. Bahis konusu ayet-i kerime en azından böyle bir yola girilmemesi; girilmişse tez elden dönülmesi hususunda bizim için de bir uyarı bu yüzden.

Dönülmesi gereken yanlış, bilim ve tekniğin veya maddi kalkınma gayretinin kendisi değil elbette. Bilim ve tekniği üretir ya da kullanırken, maddi kalkınma için çaba gösterirken hiçbir ilâhî ölçü gözetmeyen bir sapkınlık yahut sorumsuzluktan sakınmamız kastediliyor. Bütün bu azgınlık, sapkınlık yahut sorumsuzlukların temelinde ise insanın Rabbinden uzaklaşarak nefsini ilah edinmesi, dünyayı kendi mülkü gibi görmesi var.

Böyle bir yönelişin insanlığı sürükleyeceği felaketleri önlemenin yegâne çaresi tam bir teslimiyetle Cenâb-ı Mevlâ’ya dönmektir. Cenâb-ı Mevlâ’ya dönmek; kulluğumuzu hatırlamak, O’nun emir ve yasaklarına uymaya azami itina göstermektir. Dünyaya aldanmamak, şeytana ve nefsimize tâbi olmamaktır. Kendi vücudumuz da dâhil bütün mahlûkatın, üzerinde istediğimiz gibi tasarruf edebileceğimiz şahsi mülkümüz olmadığını, emaneten verildiğini bilmektir.

Müslümanlar, virüs salgını benzeri musibetlere sebebiyet veren zihniyetin dünyadaki iktidarına mani olamadığı, insanlığı hayra ve hakikate sevk edecek bir örneklik sergileyemediği için de aynı ayet-i kerimenin muhatabıdır.

Dönmemiz gereken başka yanlışlar

Yaşadığımız salgın afeti, “gelişmiş” Batı’nın gerçek yüzünü bir kere daha ortaya çıkardı. Sanıldığı kadar kudretli ve becerikli olmadıklarını gördük. Servet, konfor ve teknolojileri ile gururlanıp her şeye güç yetirecekleri zannıyla üstünlük davası güderlerken, gözle görülemeyen küçücük bir virüs karşısında acze düştüler. Sağlık, sadece parası olanlara hizmet veren tamamen ticarî bir sektördü onlar için. Sisteme yük olarak gördükleri yaşlıları, kimsesizleri, işsizleri, fakir fukarayı bile isteye ölüme terk eden vicdansızlıklarına şahit olduk. İmkânlarına nispetle hayli yüksek seyreden can kayıpları, virüsten ziyade oralarda insanlığın çoktandır ölmüş olmasının sonucuydu. Bu tablo Batılılara benzemekten şiddetle kaçınmamız için bizi bir kez daha uyarıyor. İnsanları yaşatmak kadar, insanlığımızı yaşatmanın, teknolojiye hâkimiyeti yanında merhametli nesiller yetiştirmenin önemini de hatırlatıyor.

Bir de salgın sürecindeki kısıtlamalarda fark ettiğimiz yanlışlar var. Mesela pek çok ebeveyn evlerde tecrit halinde iken çok kullanılan dijital medyanın nasıl bir çıfıt çarşısı olduğunu yakinen müşahede etti. Görülerek yapılan bu tespit, çocuklarımızın akıl ve ruh sağlığını muhafaza için böyle mecraları takipte seçicilik ve sınırlama getirilmesi konusunda bir uyarı da barındırıyordu şüphesiz.

Yine bu süreçte kapandığımız evlerin, mimarisi itibariyle çoğumuz için “mesken”, yani bir “sükûnet ortamı” olmadığını öğrendik. Beton blokların soğuk duvarları arasında insanlar bırakın sükûnet bulmayı, daralıp bunaldılar. Evlerimizin büyük bir ekseriyetle mesken vasfı gözetilmeden inşa edildiği gibi, dönülmesi gereken bir yanlışa işaretti bu durum.

Virüs salgını elbet bir gün bitecek ama sel gidip kum kalacak. Birileri bu seli özellikle tasarlamışsa, taşıdıkları kumdan yeni bir dünya planlıyor olmalılar. Epeydir “yeni normal” diye bir söylem dolaşımda. İnsanları daha kolay sömürmeye, daha kolay yönlendirmeye uygun, hiç de rahmânî olmayan bir hayat tarzı kurgulanıyor sanki.

Ol sebepten bu “yeni normal” kimin ve neyin normalidir, sorgulamadan sırat-ı müstakim üzere yürüyüş usulümüzü, “hiçbir şey eskisi gibi olmayacak” şartlandırmasına kurban etmemek için uyanık olmamız gerekiyor.