Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 25 6-b Eğer üç dirhem döğseler be-gâyet ishâl olan kişiye yedürseler fi lhâl tuta. Ve dahi bu ağacı bir evde dütüzseler ol evde olan kişiler kabarcık çıkmakdan emîn olalar. Ve dahi bu ağacın külünü yaku eyleseler mak ad çıkduğuna ursalar be-gâyet fâide ide. Ve tâze yaraya veya gayrıya bu ağacın külünü ekseler fi l-hâl hoş eyleye. Mücerrebdir. Hekîm eydür, bunun bedeli mazudur dirler. İsmid Türkçe Isfahânî sürme dirler. Yumuşak döğseler çıbanlara ekseler artuk olan etini yiye onulda bitüre. Çürüğün gidere. Ve gözde olan çıbanlara dahi ekseler bitüre. Ve burun kanın dindüre eğer buruna püfürseler. Hekîm eydür, bu tûtiyâ şol göyünmüş kurşun gibi amel ider evet bu tûtiyâyı tâze iç yağına karışdırsalar od yanında dürtseler be-gâyet fâide ide. Ve mûmiyâlara karışdırsalar azcuk isfîdâc koysalar od yanığından olan çıbanları bitüre. Ve bu sürme gözleri be-gâyet kavî ider. Nice ağrıları def ider. Karılar ve pîrler gözüne be-gâyet fâide ide. Ve dahi şol gözler ki za îf olmuşdur, bu tûtiyâya azcuk müşk katsalar göze çekseler be-gâyet kavî ide. Ve gözde harâreti ve rutûbeti gidere. Ve bu tûtiyâyı şâf gibi eyleseler şol hatun kişilerin ki hayızları kesilmez, götürsünler hayızları kesile. Ve eğer yumuşak döğseler bitlü olan kişinin gövdesine dürtseler bitlerin kıra.

26 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 7-a sürme gibi çekseler göz yaşın gidere ve yeni cerâhatlere dürtseler bitüre. Etrâr [Esrâr] Türkçe hatuntuzluğuna dirler. Sovukdur, kurudur. Ciğeri ve mi deyi kavî eyler. Issı şişlere ursalar giderir. Ve dahi içi tutar ve susuzluğu giderir. Ve ciğeri sovudur. Safrâyı kat ider. Ve çekirdeğin ezseler içürseler bağırsakdaki çıbanlara fâide ide, kuruda. Kanın kese. Kaçan dâim olsalar ciğerde olan ishâle fâide ide. Ve balgamdan olan ısıtmaları gidere. İccâs Türkçe erük dirler. Eyüsü iri olandır ki, tatlu ola. Sovukdur, terdir. Çok yiyicek mi deyi süst eyler, içi yürüdür evet kurutsalar içi kabz eyler. Mi deye eyüdür. Kaçan yaprağın şarâb-ı verdle kaynatsalar ol suyla gargara itseler şişlerin çeke. Ve diş dibleri şişden gidere. Ve dahi gerekdir ki, yiyen kişi ta âmdan sonra yimeye. Husûsa ki ıssı mizâclu kişi ola. Ve dahi safrâyı ishâl ider. Balgamî kişilere mâü l-asel içeler ta ki mi de zararın def ide. Ve yüreği sovuda. Ve içi yürüde. Ve susalığı sâkin ide. Ve ta âm arzusun gidere. Kaçan bişürseler süzseler şekerle ya balla karışdırsalar safrâyı be-gâyet ishâl ide. Ve giciği gidere. Ve kuru erüğü ıslatsalar suyun içseler envâ -ı öksürüğe fâide ider. Ve kurusun bişürseler azcuk şeker katsalar içseler safrâdan olan ısıtmayı gidere. Ve hayız kanın yürüde.

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 27 7-b kabz ider. Ve ciğeri sovudur. Ahiyûn Türkçe ef â başı dirler, yemişi ana benzediğinden ötürü. Bu bir otdur ki, uzun uzun yapraklar olur. Üzeri dikenlü olur. Her yaprağının dibinde saru çiçeği olur. Ve bunun kökü parmakdan ince olur. Eğer kaynatsalar şarâbla içseler ağulu canavarlar sokduğuna fâide ide. Eğer kökünü kaynatsalar şarâbla içseler arka ağrısın gidere. Ve süddeyi çok eyleye. Ahînûs Bu bir otdur ki, ırmaklar kenârında biter. Bir karış uzun olur. Yapraklarının depesi ayrılmış olur. Beş budaklu olur ya altı. Ve çiçeği ak olur. Uvacuk kara yemişleri olur. Kaçan yemişinden iki dirhem alsalar dört dirhem bala katsalar göze çekseler göz yaşın kese. Ve sıkındusunu kibrîtile ve natrûnla karışdırsalar kula[ğa] tamzursalar ağrısın gidere. Ahırsâc Bu bir ağaçdır ki, ıssı şehirlerde biter. Âdem boyunca olur. Yaprağı incir yaprağı gibi olur. İçi mücevvef olur. Budakları içinde yemişi çok olur. Kaçan yemişin ve yaprağın kaynatsalar nikrîs üzerine dökseler sancusını gidere. Ve dahi ağacın yaksalar kül eyleseler ol külü sirkeyle karışdırsalar cerâhatlere ve çıbanlara ve sivilcelere ve beneklere tekrâr ursalar gidere. Idhır [Izhır] Türkçe Mekke ayruğı dirler. Sidüğü yürüdür. Kaçan içseler hayız kanın yürüdür. Ve ciğerde ve mi dede olan şişleri giderir.

28 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 8-a hayız ider. Ve artuk kızdırır. Ve kan tükürmeğiçün düzülen ma cûna katsalar fâide ide. Ve dahi bişürseler suyun içürseler kavukdaki taşı gidere. Ve mi de ve ciğer ve bögrek ve öyken ağrıların gidere. Ve dahi on güne değin günde bir miskâl biberle içürseler şol kişiye kim korkusu ola. Ve dahi şol kişiye kim mi desi yimek kabûl itmeye, dâim kusa. Ve dahi şol kişiye ki korkusu ola. Ve dahi şol kişiye kim a zâsında sancusı ola. İçseler fâide ide. Ammâ başı sakîl ider. Ve yaku eyleyüb ursalar mi dede ve ciğerde olan katı şişlere fâide ide, gidere. Ve çok suyla kaynatsalar avretler içine girse otursa rahimlerinde şişlere fâide ide. Ve dahi suyun içseler iç ağrılarına husûsa kim rahim ağrısına be-gâyet fâide ide. Ve dahi bir kişi çok kokulasa başın ağır eyleye uyuda. Eğer süci ile bişürseler sidüğü tutulan kişiye içürseler sidüğün yürüde. Ve kavuğu kızdıra ve gövdede olan cemî -i yelleri dağıda. Ve dahi kökün bişürseler on beş güne değin içseler mafsallar ağrısına fâide ide. Ve balgamdan olan ısıtmaları gidere. Eğer sirkencübîn ile içseler bu fâideleri ide. Ve tabî atı tuta evet sidüğü yürüde. Azeryûn Ukhuvânın bir nev idir. Aynü l-bakarla meşhûrdur.

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 29 8-b bir arşın olur. Yaprakları parmakdan uzun olur. Saru çiçekleri olur. Şol babadya çiçekleri gibi olur. Kokusu olmaz. Ba zılar eydür, şol güneyik kokusuna benzer. Bir avret anı altına alsa yüklü olsa düşüre. Ve dahi dütüzseler sıçan ve yılan ve keler gibi ol evden çıka gide. Kaynadub suyun alsalar ol sudan dört dirhem içseler be-gâyet kusdura, gücele. Ve dahi ev içine dökseler sinek kaça. Ve eğer yaku eyleyüb döğseler zekere ursalar kıvâma gele. Ve eğer kökünü döğüb sıkub suyun alsalar buruna tamzursalar diş ağrısın men ide. Ve dimağdan mübâlağa balgam indüre. Eğer kökünü hanâzîr olan kimse boynunda götürse zahmeti gidere. Ve oğlu kızı olmayan avret şâf gibi eylese önünden götürse oğlu kızı ola. Ve dahi müferrihler katsalar ferahları arta. Ve yüreğe kuvvet vire. Âzânü l-fâri l-bustânî Türkçe sıçankulağı dirler. Zîrâ yaprakları sıçankulağına benzer. Bostan arasında biter. Eğer yaku eyleseler gözde olan şişlere ursalar fâide ide. Ve dahi suyun sıksalar kulağa tamzursalar kulak ağrısın gidere. Ve bir dürlüsü dahi yabanda biter. Bir kökden bir nice budaklar çıkar. Dibine yakın yeri kızıl olur. İçi mücevvef olur. Yaprakları uzun olur. Türkçe Hüdhüd Gözü dirler.

30 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 9-a yaku eyleyüb göze ursalar gözde olan nasırı gidere. Eğer sıksalar suyun alsalar zekeri anunla ursalar ve yidükleri şorbaya katsalar zekeri kıvâma getüre. Ne kadar isterse cimâ ide. Eğer kuru ağacın alsalar kaynatsalar suyun alub ol suyu isti mâl itseler yine ol fâide ide. Hekîm eydür, kocaları yiğit gibi eyler. Ve cimâ da süstendâm kişilere kuvvet virir. Ne kadar dilerse cimâ ide. Evet bu didüğüm nev kum arasında biter. Budakları yere döşenür. Uvacuk yaprakları olur. Sıçankulağına benzer. Eğer Âzânü l-fârı su içinde bişürseler ol suyu süzseler na nâ katsalar içseler üzerine tuzlu balık yiseler karında olan kurtları çıkara. Üznü l-erneb [Âzânü l-erneb] Türkçe tavşankulağı dirler. Bu bir otdur ki, yerden yukaru biter. Arış çıkar. Mor çiçeği olur. Kettân çiçeğine benzer. Özdeki bir olur. Ammâ budakları çok olur. Yoğunluğu parmakça olur. Yaprağı sinirlü yaprağa benzer. Ammâ karaya mâildir. Yaprakları tülüce olur. Kaçan koparsalar yüze sürseler kızdıra. Levnini gökçek eyleye. Ve bişürseler suyun içseler öksürüğe fâide ide. Ve göğsü yumuşada. Eğer döğseler gül yağıyla yaku eyleseler mak adda olan şişlere ursalar fâide ide. Ağrısın ve sancusın gidere.

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 31 9-b olur. Yimeyeler zîrâ galîzdir. Geç hazm olur. Erüz Türkçe pirince dirler. Ve Rumca Riz dirler. Mu tedildir evet içi kabz ider. Eğer yunmadan bişürseler ve eğer süt içinde bişürseler ve badem yağın katsalar kabz ide. Gıdâlığı mu tedil olur. Ve her gâh bişirüb yiseler şeker katub yiyeler. Mi deden inmesi tiz ola. Demini ziyâde eyler. Ve dahi her kim pirinç yise ömrü uzun ola evet ayrık ta âm yimese ve dahi bedeninde saruluk kalmaya ve tağayyur olmaya. Eğer süt ile bişürmek isteseler keçi südüyle bişüreler mu tedil ola. Gıdâsı eyü ola. Zîrâ kim koyun südü ile ya sığır südüyle bişürseler galîz olur. Mi dede çok yanur. Eğer sumakla bişürseler içi be-gâyet kabz ide. Ve dahi kurusun yumuşak döğseler yaş cerâhatlere ekseler gâyet fâide ide. Ve yüzü bunun ile yusalar çığıdı gidere. Ve yumadan keçinin bögreği yağıyla bişürseler edviyeden olan ishâli gidere. Ve ol edviyeden olan bağırsak ağrısına fâide ide. Eğer keçi südüyle bişürseler şeker katsalar yiseler bedeni semirde ve menî ziyâde ide. Ve benzi hûb ide. Arâfû [Arâkuvâ] Uvacuk değirmice kırca tohumcuklardır. Mercimek arasında biter. Türkçe Mercimek külücürü dirler.

32 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 10-a yaku eyleseler gâyet ıssı vakit şişlere ursalar yumuşada ve ağrısın def ide. Arakıtyûn [Arkatyûn] Bu bir otdur kim, yemişi kemnûna benzer. Kökü tatlu olur ve yumuşak olur. Yeryüzüne çıkanı uzun olur. Süst olur. Kaçan kim kökünü ve yemişini bişürseler şarâbla ağızda tutsalar diş ağrısın gidere. Ve od yangunının üzerine dürtseler fâide ide. Ve şol çıbanlar ki dırnaklar dibinde olur. Elde ayakda üzerine dökseler giderir. Ve sovukdan yarılan yerlere kaynanmış suyun dökseler gâyet fâide ide. Eğer ol otla kaynanmış şarâbı sidüğü tutulan ve nikrîs ve ırku n-nisâ olan kişilere içürseler fâide ide. Ve bu otun bir dürlüsü dahi olur. Yaprağı kabağa benzer evet büyük olur. Ve katı olur. Üzeri bozca ve dikenlüce olur. Kuruducudur. Ve tahlîl idicidir. Ve yaprağın eski çıbanlara ursalar bitüre. Ve kökünden bir dirhem veyahud iki dirhem gülnar içiyle içseler göğüsden akan irine fâide ide. Ermâl [Ermâk] Hind den gelür. Karanfile benzer bir otdur. Issıdır, kurudur. Ağız kokusun giderir. Eğer yaku eyleyüb kabarcıklara ve ıssı veremlere dürtseler fâide ide. Ve dahi yumuşak döğseler çıbanlara ekseler yiseler a zâdaki ufûneti gidere. Ve dimağa kuvvet vire. Ve ağız ağrısına ve göz ağrısına fâide ide. Kalbi kavî ider.

Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar // 33 10-b cemî -i kuvâya yardım ider. Ermîyen [Urmînun] Bu bir otdur ki, yerden yukaru buçuk arşun çıkar. Tohumu boy tohumuna benzer. İsti mâl olanı bostanda bitendir. Uzunca uzunca tohumu olur kırca. Kaçan tohumunu yumuşak döğseler şarâbla içseler gözde olan çıbanlara ve aklığa fâide ider. Kaçan suyla yaku eyleseler balgamî şişlere ursalar tahlîl ide dağıda. Ercîkana Boyacılar katında meşhûrdur. Yaprağı pirinç yaprağına benzer. İllâ ak olur. Her iki yaprağın arasında bir budak çıkar. Kısacuk dipleri değirmice saru çiçekleri olur. Ve dikenler olur. Sovukdur. Kaçan bişürseler suyundan üç gün günde altmış dirhem içseler yerakanı ve istiskâyı giderir. Mücerrebdir. Ba zılar eydür, üzümle bişürseler isti mâl itseler bu fâide ide. Eğer suyun arpa unuyla karışdırsalar yaku eyleyüb şişlere ursalar be-gâyet fâide ide. Erâk Misvâk ağacıdır. Yemişi mi deyi kavî ider. Ve tabî atı kabz ider. Kaçan kaynatsalar suyun içürseler sidüğü yürüde. Ve kavuğu arıda. Urtukân Uvacuk taşcuğazlardır saruca. Eğer ocakdan yaksalar kızarır. Kaçan bunu göyündürseler yusalar çıbana ekseler artuk etleri giderir. Cerâhatin bitüre. Ve ıssı şişlere ursalar fâide ide. Erneb-i berrî Kuru yer tavşanıdır.

34 // Tercüme-i Müfredât-ı İbn Baytar 11-a başı ditreyen kişi başın yise fâide ide. Kaçan oğlancıkların dişi dibine sürseler dişi biterken ağrımağı men ide. Ve eğer başını göyündürseler ayının içi yağıyla kaşı kirpiği dökülen kişiye karışdırub sürseler fâide ide. Ol zahmeti gidere. Kaçan tavşan hayasını hayızdan kesilmiş hatun kişi üç gün içse yüklü olmaya. Ve rahimden akan rutûbeti gidere. Ve sirkeyle içseler sara a fâide ide. Ve kuttâl otların zararın def ide. Ve ısıcak kanıyla çığıdı ve behakı ve uvacuk kabarcığı ursalar gidere. Ve ba zı hekîm eydür, gövde uyuşan kişi bişürse yise fâide ide dir. Ve bağırsak çıbanlarına fâide ide. Ve dahi bütünce bir çölmeğe koyub göyündürseler külünden on güne değin günde iki dirhem yise bögreğinde ve kavuğunda taşı olan kişilere fâide ide gidere. Kaçan tavşanın karnın alsalar göyündürseler gül yağıyla karışdırsalar kıl bitmez başa dürtseler kıl bite. Ve eğer tavşanı bütün kaynatsalar nikrîs olan ve bendkeşlerin ağrıyan kişi suyuna girse otursa be-gâyet fâide ide. Ve döşeğe işeyen kişiye yiğirmi ya otuz güne değin hemân tavşan etin yidürseler ol zahmeti gidere. Erneb-i bahrî Yani deniztavşanı bir küçük canavardır. Depesinden taşcuğaz olur. Kaçan yaku eyleseler başa ursalar saçı döke.