Büyük velîlerden. İsmi Ahmed bin Muhammed, künyesi Ebü’l-Abbâs nisbesi et-Tûsî’dir. İbn-i Mesrûk diye meşhurdur. Tûs’ta doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Bağdât’ta yaşadı. 910 (H.298) senesi Safer ayında vefât etti. Kabr-i şerîfi Bağdât’ta Bâb-ü Harb mezarlığındadır.

Ahmed bin Mesrûk ilim tahsîli için Rey ve Horasan civârını dolaştı. Bağdât’a yerleşti. Cüneyd-i Bağdâdî, Sırrî-yi Sekatî, Ahmed bin Mesrûk, Hâris el-Muhâsibî, Muhammed bin Mansur, Muhammed el-Bürülânî ile diğer velîlerin sohbetlerinde yetişip olgunlaştı. Ebû Ali Rodbârî’nin hocası olup Muhammed bin Bekkâr, Şeybân bin Ferrûh ve Ahmed bin Hanbel hazretlerinden hadîs-i şerîf rivayetinde bulundu. Cafer el-Huldî ve İbn-i Ubeyd el-Askerî de kendisinden rivâyette bulundular.

Ahmed bin Mesrûk; haramlardan ve şüphelilerden sakınmakta, hattâ şüpheli olmak korkusuyla mübahların çoğunu terk etmekte, çok ibâdet yapmakta eşi az görülen insanlardandı. Haftada sadece bir kaç defa yer içerdi. Cumâ günleri dinlediği vâzların etkisiyle kendinden geçer yemeden içmeden kesilirdi. Her halinde Allahü teâlânın rızâsını düşünür, O’nun için olmayan sevgiyi öldürücü zehir bilirdi. Talebelerine; “Bir kimse Allahü teâlâdan başkasına gönül verirse, O’ndan başkasında neşe bulursa, bu neşeleri dertler ocağı olur. Kim, Allahü teâlânın beğenmediği şeylere yakın olursa, bu yakınlıkların hepsi sıkıntıya dönüşür.” derdi.

Ahmed bin Mesrûk insanların haklarına çok saygı gösterirdi. Sebebi sorulunca; “Müminlerin hakkına saygı, Allahü teâlânın hakkına saygıdandır.” buyururdu. Çok misâfirperverdi. Misâfirlerine devamlı hizmetten zevk alırdı. Bir misâfiri bunun sebebini sordu. O da; “Misâfirlik üç gündür. Bundan fazla kalırsan bana ikrâmda bulunmuş olursun.” buyurdu.

“Tevekkül nedir?” diye sorduklarında; “Tevekkül, kalbin Allahü teâlâya güvenmesi, aleyhinde olanı bırakıp, lehinde olan ile meşgûl olmasıdır.” buyurdu. Ömrünü boş yere tüketenleri görünce üzülürdü. Bunlara nasihat olarak; “Ömür çok değerli sermayedir. Ne yazık ki insanoğlunun çoğu bu sermayeyi boş yere tüketir. Gençlik yıllarımda dinçtim. Zorluklar beni yıldırmazdı. Ama artık ihtiyarlık devremi yaşıyorum. Geçmişte boşa geçirdiğim zamanlarıma üzülüyor, o günleri arıyor, ama bulamıyorum.” derdi.

Ahmed bin Mesrûk hazretleri sohbetine; “İnsan, terbiyesini rabbinden almalı.” diyerek söze başlar sonunda da; “Edebini Rabbinden alanı hiçbir şey mağlûb edemez.” derdi. “Bir kimse kendini kurtarmak için aklını kullanmasını bilmezse aklı o kimseyi helâke götürür.” sözü ağzından düşmezdi. İnsanları gafletten sakındırır; “Gafletin sebebi cahilliktir.” buyururdu. Kendisine; “Aklımıza uygun olmayan düşünceler geliyor ne yapalım?” denildi. “Kim, Allahü teâlâdan korkarak kalbine gelen uygunsuz düşüncelerden korunmaya çalışırsa, Allahü teâlâ da o kimsenin uzuvlarını, bu türlü işleri yapmaktan korur, muhâfaza eder.” buyurdu.

Ahmed bin Mesrûk, hal ve firâset sâhibi olup gördüğü kimsenin hal ve niyetini sezerdi. Kendisi anlatır: Bir zaman bize, şeyh kılıklı, konuşması düzgün biri geldi. Bu tatlı ifâdesiyle, bize tasavvuf yolunu anlatmaya başladı, konuşurken, söz arasında; “Hepiniz kalbine gelen düşünceyi bana anlatsın.” dedi. Benim hatırıma o ihtiyarın yahûdî olduğu geldi. Fakat bu durumu söyleyip söylememeyi, yanımda bulunan birine sordum. O böyle konuşanın yahûdî olacağını tahmin etmediği için uygun görmedi. Lâkin benim bu düşüncem, gittikçe kuvvetleniyordu. Ne olursa olsun, bu düşüncemi kendisine söyleyeyim dedim. Dedim ki: “Siz hatırımıza gelen düşünceyi söylememizi istiyorsunuz. Benim kalbime sizin yahûdî olduğunuz düşüncesi geldi.” Bunu işitince başını önüne eğip, bir mikdâr bekledikten sonra doğrularak; “Doğru söylüyorsun.” dedi ve Kelime-i şehâdet getirip müslüman oldu. “Hak olan din İslâmiyettir.” dedi.

Kendisine mârifet ve muhabbetten sordular; “Mârifet, Allahü teâlâyı tanımak, O’nu düşünüp tövbe, pişman olmakla, muhabbet ise Allahü teâlâya aşırı sevgi duymak ve sevgilinin irâdesine kusursuz teslim olmak ve emirlerine uymakla ele geçer.” buyurdu.

Bir gün sohbette kıyâmette en şiddetli azâb görecek olanları anlatırken şu hadîs-i şerîfleri okudu.

“Kıyâmette azâbı en şiddetli olanlar, peygamberlere söğenlerdir. Sonra Eshâb-ı kirâma söğenler ve sonra müslümanlara söğenlerdir.”

“İnsanları Hak teâlâdan alıkoyanlar istedikleri ibâdeti yapsınlar. Allahü teâlâ onları bağışlamayacaktır. İnsanların Allahü teâlâya kavuşmasına vesile olanları da Allahü teâlâ bağışlayacaktır.”

İnsanları, Cenâb-ı hakkın kendilerine verdiği nîmetlerden başkalarını da istifâde ettirmeye teşvik eder, Peygamber efendimizin şu hadîs-i şerîfini okurdu: “Allahü teâlâ bâzı kullarına bâzı nîmetleri ihsân etmiştir. Şâyet bu kullar, verilen nîmetlerle, başkalarını da faydalandırırsa, bu nîmetler onlarda kalır. Eğer çevresindekileri bu nîmetten mahrûm ederlerse, verilen nîmetler onlardan alınıp başkalarına verilir.”

Ahmed bin Mesrûk hazretlerine semâ’, kasîde dinlemek, söylemek hakkında soruldu. Buyurdu ki: “Hali sağlam, ilimde âlim, içi ve dışı îtibâriyle doğru istikamet sâhibi olmayanın semâ’ dinlemesi doğru olmaz. Bizim gibilere ise bağırmak, çağırmak, dönmek hiç uygun değildir. Çünkü bizim kalplerimiz henüz ibâdetlerle ülfet, dostluk hâlinde değildir. Kendimizi ibâdete zorla sevk ediyoruz. Nefsimizi başı boş bırakırsak bizi felaketten felakete sürükler.”

Sık sık: “Bâtıl olan şeye çok bakmak, kalbden Hakkın mârifetini giderir.”

“Dünyâdan uzaklaşmak, takvâ sahiblerine, haramlardan uzaklaşanlara kolay gelir.”

“Müminin kalbi Allahü teâlânın zikri ile kuvvetlenir.” buyururdu.

Ahmed bin Mesrûk hazretlerinin Cüz’ül Kanâa isminde bir eseri olduğu rivâyet edilmektedir.

Kaynaklar
1. Hilyet-ül-Evliyâ; c.10, s.213
2. Tabakât-üs-Sûfiyye; s.237
3. Nefehât-ül-Üns Tercümesi; s.141
4. Şezerât-üz-Zeheb; c.2, s.227
5. Târihi Bağdâd; c.5, s.100
6. Risâle-i Kuşeyrî; s.121
7. Sıfat-us-Safve; c.4, s.104
8. Tabakât-ül Kübrâ; c.1, s.109
9. Mir’at-ül-Cinân; c.2, s.231
10. Nefehât-ül-Üns; s.90
11. El-Muntazam; c.6, s.98
12. Netâicu Efkâr-il-Kudsiyye; c.1, s.169
13. Ravd-ur-Reyyahîn; s.101,142
14. Tearrûf; s.7
15. Tabakât-ı Ensârî; s.202
16. Hazînet-ül Asfiyâ; c.2, s.174
17. Keşf-ül Mahcûb; s.249-250
18. Nesâyim-ül Mehabbe; s.54
19. Câmiu Kerâmât-il-Evliyâ; s.252
20. Hediyyet-ül Ârifîn; c.1 s.56
21. İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; c.3, s.85