İnsanlardan, cinlerden her azgın olana şeytan denilir. (Cevheri, es-Sıhah 5/2144) Lam-ı tarif ile eş Şeytan denildiğinde ise herkesçe malum olan şeytan kast edilir. Dolayısıyla şeytan aslında özel isim olmayıp insanlar ve cinlerden şerre çağıran her varlığı ihtiva eden bir cins isimdir. Şeyatin şeklinde çoğulunun olması da bunu göstermektedir. Bazı ayetlerde bu durum açıkça ifade edilmektedir. Nitekim Enam suresi 112. Ayette :’’ İşte böylece biz her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. Bunlar aldatmak için birbirlerine yaldızlı laflar fısıldarlar. Rabbin dileseydi, bunu yapamazlardı. O hâlde, onları iftiralarıyla baş başa bırak.’’
Şeytanın özel adı ise İblis’dir. Dolayısıyla şeytan lafzı gibi elif lam takısıyla birlikte el-İblis şeklinde kullanılamaz. Nitekim Kur’an’da Hz. Adem’e secde etmeyen varlığın ismi illa İblis istisnasıyla elif lamsız olarak İblis diye zikredilmiştir. (bakara suresi 34. Ayet; Araf suresi 11. Ayet; Hicr suresi 31. Ayet; İsra suresi 61. Ayet; Kehf suresi 50. Ayet; Taha suresi 116. Ayet; Sad suresi 74. Ayet)
İblis ise (Allah’ın (cc) rahmetinden ümit kesti anlamındaki eblese fiilinden türemiştir. Daha önce adı Azazil iken bu yüzden ona İblis denilmiştir. (Cevheri es-Sıhah 3/909 ; Zebidi Tacü’l-arus 15/464) Kur’an’da birde İfrit kelimesi geçmektedir. Bu kelime sözlükte deha, şeytanlık ve habislik işinde ileri giden anlamında kullanılır. (Cevheri, es-Sıhah, 2/752; İbn Manzur, Lisanü’l-arab, 6/29; Zebidi, Tacü’l-arus 13/88) Hz. Süleyman’ın (a.s) kraliçenin (Belkıs) tahtının getirilmesini meclisindekilerinden istediği Kur’an’da anlatılırken şöyle de denilmektedir: ‘’ Cinlerden bir ifrit, ”Sen yerinden kalkmadan ben onu sana getiririm ve şüphesiz ben, buna güç yetirecek güvenilir biriyim” dedi.’’ (Neml suresi 39. Ayet)
İblis cin türündendir. Bu durum şu ayette açıkça ifade edilmektedir: ‘’ Hani biz meleklere, “Âdem için saygı ile eğilin” demiştik de İblis’ten başka hepsi saygı ile eğilmişlerdi. İblis ise cinlerdendi de Rabbinin emri dışına çıktı. Şimdi siz, beni bırakıp da İblis’i ve neslini, kendinize dostlar mı ediniyorsunuz? Hâlbuki onlar sizin için birer düşmandırlar. Bu, zalimler için ne kötü bir bedeldir!’’ (Kehf suresi 50. Ayet)
Bu ayette hem İblis’in cinlerden olduğu hem de zürriyetini kendisi gibi şeytanlaştırmayı başardığı anlaşılmaktadır. Bu vesileyle eş-Şeytan denildiğinde o akla geldiği gibi yine elif lam takısıyla eş-Şeyatin denildiğinde de daha çok başta onun nesli olmak üzere cinlerden şeytanlaşmış olanlar akla gelmektedir. Bu haliyle zikredildiği ayetlerde bunlar kast edilmiştir. (Bakara suresi 102. Ayet; Enam suresi 71. Ayet; Araf suresi 27,30. Ayet; İsra suresi 27. Ayet; Meryem suresi 68. Ayet; Müminun suresi 97. Ayet; Enbiya suresi 82. Ayet; Sad suresi 37. Ayet; Şuara suresi 210, 221. Ayetler; Mülk suresi 5. Ayet)
Ancak bu, insanlardan da şeytanların olmadığı anlamına gelmez. Kur’an’ın son ayetinde ‘’Cinlerden ve insanlardan’’ (Nas suresi 6. Ayet) denilmesi de bunu açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca Fussilet suresi 29. Ayette bu hususta şöyle buyurulmaktadır: ‘’ (Ateşe giren) inkârcılar şöyle derler: “Rabbimiz! Cinlerden ve insanlardan bizi saptıranları bize göster de onları ayaklarımızın altına alalım ki en aşağılıklardan olsunlar.” Sadece zakkum ağacı için yapılan bir teşbihin yer aldığı bir ayette yılanların da kast edilmiş olabileceği bazı müfessirler tarafından ifade edilmiştir. (İbü’l-Cevzi, Zadü’l-mesir fi ilmi’t-tefsir, 3.cilt sayfa 543; Razi Mefatihu’l-gayb 26. Cilt sayfa 337). O ayet şudur: ‘’Muhakkak o(zakkum), cehennemin dibinde çıkan bir ağaçtır. Onun meyveleri sanki şeytanların kafalarıdır.’’ (Saffat suresi 64 ve 65. Ayetler)
İlla İblis ifadesinde yer alan istisnanın müttasıl mı yoksa münkatı mı olduğu ihtilaflıdır. Bazılarına göre muttasıldır. Bu durumda İblis meleklerden biridir. Şu kadar var ki; onun mensup olduğu melekler kendilerine cin adı verilen bir gruptur. (taberi, Cami’u’l-beyan, 15.cilt sayfa 289) Diğerlerine göre ise münkatıdır. Dolayısıyla İblis meleklerden biri değildir. Ancak ona da meleklerle beraber Hz. Adem’e (a.s) secde etmesi emrolunmuştur Genel kanaat ve doğru olan görüş budur. Çünkü Allah (cc) Kur’an’da melekleri şöyle nitelendirmiştir.: ‘’ Ey iman edenler! Kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan ateşten koruyun. O ateşin başında gayet katı, çetin, Allah’ın kendilerine verdiği emirlere karşı gelmeyen ve kendilerine emredilen şeyi yapan melekler vardır.’’ (Tahrim süresi 6.ayet) Yine aynı şekilde Enbiya suresi 27. Ayette de yine meleklerle ilgili şöyle denilmektedir: ‘’ Onlar Allah’tan önce söz söylemezler ve hep O’nun emriyle iş görürler.’’ Dolayısıyla İblis ’in meleklerden olup da Allah (cc)’a karşı gelmiş olması doğru gözükmemektedir. Meleklerden cin diye diye bir grubun varlığı ve onların Allah’ın (cc) kızları oldukları, cahiliye müşriklerinin inançlarından biridir. Netice itibariyle İblis şeytanların başı ve ilkidir.
Malik, Şafii, Ahmed, Ebu Yusuf ve İmam Muhammed gibi bazı alimlerden mümin cinlerin cennetin içinde değil etrafında olacakları ve dünyadaki durumun aksine insanların onları görebileceği ancak onların insanları göremeyecekleri rivayet edilmiştir. Bazıları da onların mükafatının cehennem ateşinden kurtulmaktan ibaret olduğunu söylemiştir. Ebu Hanife’den bu görüşün nakledildiği söylenmiştir.