Havas Okulu - Tekil Mesaj gösterimi

desperado · 10.04.16, 18:58

İbadet Vakitlerinin Hesaplanması

Eşref-i mahluk olarak yarattığı insanın dünya ve âhiret mutluluğuna kavuşması için onu ibadetle mükellef tutan yüce Rabbimiz, bu ibadetleri belli vakitlere bağlı kılmakla, hayatımızın bütününü disiplin altına almayı hedeflemektedir.
İslâm dininde namaz, oruç, zekât ve hac gibi temel ibadetler belirli zaman aralıklarına tabi kılınmıştır. Örneğin dinin direği sayılan namaz ibadeti, her gün beş ayrı vakitte eda edilmektedir. "Vaktin girmesi" ile farz olan namaz, eğer, onun kılınmasına mutlak manâda mani olmuş bir özre binaen kılınamazsa, "vaktin çıkması" ile kazaya kalmaktadır. Vakte bağlı bu namazların başlangıç ve bitiş vakitlerinin haricinde bir de "kerahet vakitleri" denilen, namaz kılmanın tahrimen mekruh veya haram olduğu vakitler de mevcuttur. Keza oruca başlama (imsak) ve iftar da, bu günlük vakitlere göre gerçekleştirilmektedir. Ayrıca zekât, hac ve oruç gibi ibadetler ise, yılda belli zaman dilimlerinde periyodik olarak tekrarlanmaktadır. Bazı dinî önemi haiz gün ve geceler de aynı şekilde yıllık takvime bağlanmıştır.

Bütün bu ibadet vakitlerinin insanlar tarafından kolaylıkla belirlenebilmesi için günlük, aylık ve yıllık zaman dilimleri, güneşin ve ayın hareketlerine bağlı kılınmıştır. Bu sebeple de Müslümanlar, her zaman astronomi ile yakından ilgilenmişler ve ibadet vakitlerinin hesaplanmasına yönelik çalışmalarda bulunmuşlardır.
Namaz vakitleri ile ilgili dayanaklar, ilgili Kur'ân ayetleri ve hadislerdir.1

Namaz Vakitlerinin Tesbiti

Müslümanların günlük ibadetlerinde kullandıkları vakitler, güneşin gökyüzündeki konumuna tabi kılınmıştır. Beş vakit namaza, orucun başlangıcı/bitirilişine ait hükümler ve keza mekruh vakitler, hep güneş referans alınarak tayin edilmektedir. Bu vakitlerin tanımı ve hesaplanış metotları fıkhi ölçüler içinde şu şekildedir.

Öğle (Zeval) Vakti

Güneşin batıya meyletmesidir.

Öğle namazı vakti, güneşin tam tepeye çıkmasıyla değil, batıya yönelmesi ile başlamaktadır. Günün ilk yarısında doğu tarafında bulunan güneş, günün ikinci yarısında batı tarafına geçer. Günün ortasında ise üzerinde bulunduğumuz meridyen, güneşin tam karşısına gelir (zenith) ve güneş, ekvator kuşağı hariç, kuzey yarımkürede tam güneyi ve güney yarımkürede tam kuzeyi gösterir. Güneşin tam tepede olduğu zeval vaktinde namaz kılmak yasaklandığından, öğle vaktinin girmesi, yani güneşin batıya meyletmiş olması için en azından güneşin meridyeni terk etme süresi kadar beklenmelidir.

Gün ortası olan zeval vakti, 0Âº boylam için (Greenwich) standart olarak 12:00 kabul edilmiştir. Hâlbuki bu vakit, ortalama zeval vaktidir. Gerçek zeval vakti ise, mevsimlere bağlı olarak yıl içinde +15 dakika sapma gösterir. Belli bir güne ait gerçek zeval vaktini bulmak için, grafikte o güne ait süre saat 12:00'a eklenir. Meselâ, yılın 72'nci günü Greenwich'teki zeval vakti 12:10'dur.

Diğer boylamlardaki zeval vakti ise şu formülle hesaplanır:

Zeval vakti (GMT = Greenwich Mean Time) = Greenwich Zeval Vakti-Boylam/15

Bu formülde vakitler saat cinsindendir. Boylam, derece cinsinden ve Greenwich'in doğusu için pozitiftir. Tüm dünyada referans olarak kullanılan Greenwich saati (GMT = Greenwich Mean Time) yerel saate, o bölgenin saat dilimi eklenerek çevrilebilir. Meselâ, Türkiye +2:00 saat dilimini kullandığından, 18:00 GMT'nin Türkiye saati karşılığı 20:00 olacaktır. Yaz saati uygulanması durumunda ise vakte bir saat daha eklenmelidir.

Peki aynı boylamdaki zeval vakti yıl içinde niçin değişir? Çünkü bizim 24 saat olarak kabul ettiğimiz süre, bir günün ortalama süresidir. Gerçekte ise bir gün, 24 saatten biraz daha fazla veya eksiktir. Aradaki fark ise, en fazla yarım dakika olmaktadır. Buna göre de zeval vakti, her gün bir miktar ileri veya geri oynamaktadır. Bu farkın sebebine gelince: Bir gün, güneşten dünyaya bakıldığında, dünyanın kendi etrafında bir tur dönme süresidir ve astronomik dilde tropik gün (tropical day) adıyla anılır. Bu dönüş, iki ayrı hareketin bileşenidir: 1. Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi. 2. Dünyanın güneş etrafında dönmesi. Tropik gün, bu iki farklı hareketin toplanması sonucu ortaya çıkmaktadır.

Dünyanın kendi etrafında dönme süresi, uzak bir yıldızdan dünyaya bakılarak ölçülebilir ve bu süre yıldız günü (sidereal day) olarak adlandırılır ki, 23 saat, 56 dakika, 4 saniyedir. Dünya, gerek kendi ekseni ve gerekse güneş etrafında aynı yönde (saat istikametinin aksi yönde) döndüğü için bir tropik gün, bir yıldız gününden daha uzundur. Aradaki fark da, dünyanın güneş etrafında kat ettiği açıyla (yörünge açısı) doğru orantılıdır. Dünyanın yörüngesi, diğer tüm gezegenlerinki gibi eliptiktir, yani elips şeklindedir. Bu sebeple de yörünge hızı, güneşe olan uzaklığına göre değişmektedir (Kepler'in 3. yasası: Buna göre, açısal hızın karesi, merkezden uzaklığın küpüyle doğru orantılıdır.). İşte bu hız değişimi, bir günde katedilen yörüngenin açısını ve dolayısıyla tropik günün uzunluğunu değiştirmektedir.

İkindi (Asr) Vakti

Bir cismin gölgesinin, ikindi gölgesi uzunluğuna ulaşmasıdır.
Cisimlerin gölgesi, zeval anına kadar kısalırken, zeval anından sonra tekrar uzamaya başlar. Dolayısıyla zeval anındaki gölge (fey-i zeval), cismin o günkü en kısa gölgesidir.

İkindi gölgesi ise; Şafiî, Malikî, Hanbelî mezhepleri ile, İmam Ebû Yusuf ve İmam Muhammed'e göre, bir cismin zeval gölgesi uzunluğuna cismin kendi uzunluğunun eklenmesi ile bulunur. Yani 1m.lik bir sopanın gölgesi zeval vaktinde 0.5 m. ise, sopanın gölgesi 0.5 m.+1 m.=1.5 m. olduğunda ikindi vakti girmiş olur. Bu vakte, Asr-ı Evvel denir.

İmam Ebû Hanife'ye göre ise ikindi gölgesi, bir cismin zeval gölgesi uzunluğuna cismin kendi uzunluğunun iki katının eklenmesi ile bulunur. Misalimizde sopanın zeval vaktindeki gölgesi 0.5 m.+2 m.=2.5 m. olduğunda İmam Ebû Hanife'ye göre ikindi vakti girmiş olur. Bu vakte ise Asr-ı Sani adı verilir.

İkindi vaktine ait bu ihtilâf sebebiyle en temkinli davranış, öğle namazını Asr-ı Evvel'den önce, ikindi namazını ise Asr-ı Sani'den sonra kılmaktır. Ancak zorda kalındığında ikindi Asr-ı Sani'den önce kılınabileceği gibi, geçerli bir mazeret sebebiyle Asr-ı Evvel'e kadar kılınamamış öğle namazı da kaza edilmeyerek, (Asr-ı Sani'ye kadar) kılınabilir.

Güneş, doğduktan sonra yükselmeye başlar ve gün ortasında (zeval vaktinde) en yüksek dikey açıya (zeval dikey açısı) ulaşır. Bu tepe anından sonra da batı tarafına geçerek alçalmaya devam eder. Güneşin yerden yüksekliğini belirten bu açı, öğle vakti haricindeki tüm vakitlerin hesabında kullanılır.

Bir cisme ait gölgenin uzunluğu, güneşin dikey açısına bağlıdır. Dolayısıyla zeval gölgesinin boyu da Zeval Dikey Açısına bağlıdır. Zeval Dikey Açısı ise şu formülle hesaplanır: Zeval Dikey Açısı = 90Âº-IEnlem-Eğim açısıI

Bu formülde enlem, derece cinsinden olup, kuzey yarımküre için pozitif, güney yarımküre için negatif alınacaktır. Eğim Açısı ise, dünya ekseninin eğikliğinden kaynaklanmaktadır ve dünya yörüngesine dik düzlem ile dünya ekseni arasındaki açıdır. Bu açı 21 Mart ve 23 Eylülde yaklaşık olarak 0Âº, 21 Haziranda +23.5Âº, 21 Aralıkta ise-23.5Âº dir.
İkindi vaktine ait Güneş Dikey Açısı ise şöyle hesaplanır:

Asr-ı Evvel anındaki dikey açı=cot-1 (cot(Zeval Dikey Açısı)+1)

Asr-ı Sani anındaki dikey açı=cot-1 (cot(Zeval Dikey Açısı)+2)

Akşam (Mağrib) Vakti

Güneşin tamamen batması, yani güneşin üst ucunun, ufkun altına inmesidir. Akşam namazının vakti güneşin batmasından başlayıp şafağın kaybolmasına kadar devam eden zamandır.

Güneş yarıçapının gökyüzünde oluşturduğu yay açısı, 16Âº (arc-minute)'dır. Ayrıca, atmosferin ışığı kırma özelliğinden dolayı, ufkun 34Âº aşağısındaki bir cisim ufuk çizgisinde görünür. Dolayısıyla fıkıhtaki hükmün yerine gelmesi için güneş merkezinin, ufuk hizasının 16Âº+34'=50Âº altında olması gerekir. Ancak ne var ki nem, sıcaklık gibi meteorolojik faktörler, 34Âº'lik kırılma açısına etki edebilirler. Ayrıca ufuk hizasına deniz seviyesinden daha yüksek bir yerden bakılması, bakış açısını değiştireceğinden, güneşin tepesinin görülmesi mümkün olabilir. Bu sebeple, akşam vaktinin girmesi, -50Âº dikey açının oluştuğu andan birkaç dakika sonraya sarkabilir.
Akşam namazının vakti, güneşin batmasıyla başlar, şafağın kaybolmasına kadar devam eder. Şafak bazan İmam Âzam a göre güneş battıktan sonra ufuktaki kızıllıktan/kızartıdan sonra meydana gelen beyazlıktır.

İmam Ebû Yusuf, İmam Muhammed ve diğer üç mezhebin imamlarına göre ise şafak, ufukta meydana gelen kızıllıktır. Ebû Hanife nin bu görüşte olduğu rivayeti de vardır. Bu kızıllık gidince akşam namazının vakti dar olduğundan bu namazı ilk vaktinde yani vakit girdikten sonra kılmak müstehaptır. Bu ise takriben -6 derece dikey açıya (ufkun altında) karşılık gelir. Namazı ufuktaki kızıllığın kaybolmasına kadar geciktirmek uygun değildir.

Yatsı (İşa) Vakti

Günbatımı kızıllığının kaybolmasıdır.

Günbatımı kızıllığı oluşması, tamamen atmosfere ve onun ışığı kırma özelliğine dayanır. Eğer atmosfer olmasaydı, güneş battığı anda etraf kapkaranlık olacak ve yatsı vakti bulunmayacaktı (Yatsı gibi, işrak, imsak ve isfirar vakitlerinin kaynağı da atmosferdir.) Atmosferin ışığı kırma şiddeti, nem, ısı gibi meteorolojik faktörlere bağlı olduğundan, yatsı vaktinin tayini diğer vakitler gibi çok kesin değildir. Ülkemizde yatsı vaktinin hesaplanmasında esas alınan dikey açı -17 derecedir (ufkun altında). En ihtiyatlı davranış, akşam namazını -15Âº dikey açıdan önce ve yatsı namazını -18Âº dikey açıdan sonra kılmaktır.

Kutuplara yakın bölgelerde (49Âº ve daha yukarı enlemler), yaz aylarında güneşin ufuktan tamamen kaybolmamasından dolayı gece boyunca kızıllık devam eder. Bu durumda, yatsı vaktinin astronomik olarak hesaplanması mümkün değildir. Böyle yerlerde yatsı namazı en yakın yerleşim bölgelerine göre eda edilir.

Abdurrahman Özkan
Araştırmacı Yazar