İlm-i zahir de İlm-i batın da oniki kısıma ayrılır.Zahir ve Batın ilimlerin türleri insanların yeteneklerine göre şu üç grub insan arasında paylaştırılır:



Avam,Havas,Hass’ül-hass

Bu üç grub insanın kabiliyetlerine göre ayrılan ilimler dört ana kısmda özetlenebilir:

1 ) Şeriata ait olan zahiri ilimler

Emirler,yasaklar ve diğer (emr-i bil maruf ve nehyi anil münker) gibi şeriat ahkamı (hükümleri)bu gruba girer.

2 ) Şeriata ait olan Batıni ilimler buna “tarikat ilmi” denir

3 ) Tarikatın batınına ait olan ilimler bunada “marifet ilmi” denir

4 ) Batının batını olan ilimler buna da “hakikat ilmi” denir.

Bu dört kısım ilmi üç grub insan yetenekleri ölçüsünde elde ederler.Bu ilimlerin hepsinin bilinmesi ve tahsili için gerekli gayretin gösterilmesi gerekir.Nitekim hadis-i şerifte şöyle buyurulmuştur:

“Şeriat ağaçtır Tarikat bu ağacın dallar Marifet yaprakları Hakikat meyveleridir.Kur’an-ı kerim ise bu dört tür ilmin hepsini tefsir ve tevil olarak deliller ve işaretlerle bir araya toplanmışdır.”

Mecma adlı eserin yazarı (Allah ona rahmet etsin) der ki:

“tefsirler avam içindir.Teviller havas içindir.Çünkü havas grubuna giren insanlar “er-rasihun”(derin ilim sahibi) alimlerdir.Rasih sebat (dayanıklılık)manasına gelir ilimde metanet ve dayanıklı olmak derine dalmak kökü yerde sabit dalları göğe uzanan hurma ağacı gibidir.”

Hurma ağacı karakteri itibariyle çöl şartlarına dayanabilmesi sayesinde ağaçlar arasında örnek bir ağaç kabul edilir.

Bunun gibi insanlar arasında da örnek olan havas tabakasının kazandığı bu özellikler masiva dan temizlenen kalbin özünde (lübb’ül kalb)ekilen kelimeyi tayibe sonucudur.

Onlar kelime-i tayyibeyi (La ilahe illallah’ı)devamlı zikrederek kalblerini masivadan arttıktan sonra bu özelliği kazanmışlardır.Onlar sadece şunaitibar ederler.

“Allah-ü Teala’dan başka ilah yoktur.”

Bir görüşe göre ulema i rasihlere atfedilen bu kelime-i tayibe “illallah” kelimesine atfen kullanılmışdır.

Yani “Gaybı ancak Allah bilir” in ardından ve rasihler anlamındaki “ver-rasihun fil ilim” anlamındaki tevile göre onlar da (allah’ın ihsanı ile)bilirler denilmiştir.

Tefsir-i kebir sahibi (Allah ondan razı olsun)diyor ki :

“Havas tabakasına (gaybdan) bu kapının açılması ile batın aleminin diğer kapıları açılır.”

Seyr-i süluk ehli nefs terbiyesi ve ruh tasfiyesi sürecinde geçirdiği aşamalarda ve uğradığı konaklarda çok dikkatli olmak zorundadır.

Yani şeriat ,tarikat marifet ve hakikat mertebelerinin her birinde oranın özelliklerine göre her birinin hakkını vermelidir.

Şeriat dairesinde iken emir ve yasaklara uymalı nefse muhalefette ve nefsin vesveselerine karşı koymakta özen gösterilmedir.

Tarikat dairesinde nübüvvet ve velayet makamlarının ciddiyet ve kudsiyyetini ihlal edici davranışlardan özenle kaçınarak peygamberlik ve evliyalık iddasında bulunmamalıdır.

Ve nihayet marifet dairesinde de nurani tecellilere kapılarak ilahlık iddiasın gibi gizli şirkten son derece çekinmeli korunmalıdır.

Nitekim ayet-i kerimede :

“Heva ve heveslerini ilah yapanları gördün mü?” (Furkan:43,Casiye:23) buyurulur.

Hakikat dairesinde bu tür tehlikeler kalmaz Çünkü bu mertebede şeytanın nefsin ve meleklerin müdahelesine imkan zaten olmaz zira bu mertebeye insandan başkası ulaşamaz.

Cebrail aleyhisselam “eğer bir karıncanın adımı kadar daha yaklaşırsam yanarım.” Diyerek hududu belli etmiştir.

Dolayısıyla hakikat mertebesine ulaşan kul şeytan ve nefs gibi iki düşmanından kurtularak ihlas derecesine ulaşır.

Nitekim Hicr 40 ve Sad suresi 82-83 ayetlerinde iblis Cenab-ı Hakk’a

“… Senin izzet ve şerefine yemin olsun ki muhlis (ihlaslı) kullarından başka bütün kullarını (senin yolundan saptırıp)baştan çıkaracağım.” Demiştir.

Dolayısıyla ihlas sahibi olup da hakikat derecesine ulaşan kul iblis in ve nefsinin şerrinden emin olabilir.Çünkü beşeri sıfatlar ancak Zat-ı Sübhani’nin tecellisi ile yok olur.